Tết mừng tiếng sấm đầu năm (Tết Chăm Phtrong) là phong tục duy nhất còn được lưu giữ đến ngày nay của đồng bào Ơ Đu. Khi có tiếng sấm đầu tiên, người Ơ Đu làm lễ cúng tạ ơn trời đất và bắt đầu một mùa canh tác mới. Lễ hội mừng tiếng sấm đầu năm còn là dịp để người Ơ Đu gửi gắm ước nguyện mong tổ tiên phù hộ cho con cháu dồi dào sức khỏe, dân làng đoàn kết và đón một năm mới làm ăn suôn sẻ, phát đạt.
Người dân tộc Ơ Đu theo tiếng Thái nghĩa là “thương lắm”, còn có tên gọi khác là người Tày Hạt. Người Ơ Đu nói tiếng Ơ Đu, thuộc nhóm ngôn ngữ Môn-Khmer trong ngữ hệ Nam Á. Xưa kia, người Ơ Ðu cư trú suốt một vùng dọc theo hai con sông Nặm Mộ và Nặm Nơn. Do nhiều biến cố trong lịch sử, người Ơ Ðu phải rời đi nơi khác hay sống hoà lẫn với các cư dân mới nên ngày nay người Ơ Đu chỉ còn giữ được ý thức tự giác về tộc người, còn ngôn ngữ gần như bị mai một. Cùng với ngôn ngữ, tổ chức dòng họ của người Ơ Đu rất mờ nhạt, phong tục riêng cũng vì thế mà dần bị mai một. Đến nay, Tết mừng tiếng sấm được xem là một trong những lễ hội độc đáo, ít ỏi mà người Ơ Đu còn lưu giữ. Tuy nhiên, hiện chỉ có bản Văng Môn, xã Nga My, huyện Tương Dương (Nghệ An) là còn giữ lại được lễ Tết mừng tiếng sấm gần như nguyên vẹn.
Theo tập tục cổ xưa, người Ơ Đu tính thời gian trong năm bắt đầu từ ngày có tiếng sấm đầu tiên. Tiếng sấm còn là mốc thời gian để đồng bào thực hiện những việc trọng đại trong gia đình, dòng họ và kể cả công việc chung của cộng đồng. Bản thân người Ơ Đu từ khi sinh ra cho đến lúc chết đi cũng phải chờ tiếng sấm vì theo họ chỉ khi có tiếng sấm vang lên thì linh hồn họ mới được siêu thoát. Do đó, Tết mừng tiếng sấm đầu năm là một lễ tục quan trọng nhất đối với người Ơ Đu.
Nghi lễ đầu tiên trong ngày Tết Chăm Phtrong là phong sắc, phong tước cho các chức sắc trong bản như: Trưởng họ, già làng, các chức sắc trong giới thầy mo và đổi tên cho những người đàn ông đã trưởng thành. Những nhà có người chết trong năm thì mời thầy mo về nhà làm lễ tiễn linh hồn người chết về với tiên tổ, đồng thời tiến hành làm nghi lễ bỏ tang cho người góa bụa, sau lễ mừng tiếng sấm họ có thể đi bước nữa. Những đứa trẻ sinh trong năm, đến ngày Chăm Phtrong được các thầy mo đến nhà làm lễ nhập họ và chính thức đặt tên.
Đón Tết Chăm Phtrong, đồng bào Ơ Đu mổ lợn để cúng tổ tiên. Khi mổ lợn, các gia đình đều phải mời dân làng tới dự và uống rượu để ăn Tết cùng và là dịp gia chủ cảm ơn bà con, hàng xóm trong bản đã giúp đỡ gia đình trong năm qua. Bên cạnh đó, mỗi gia đình đều chuẩn bị một con gà trống thiến. Con gà trống này sẽ được làm thịt để làm lễ cúng và cặp chân được giữ cẩn thận nhờ thầy mo làm lễ thăm chân gà. Theo quan niệm xưa, việc xem chân gà đầu năm là để dự đoán năm mới được no ấm, hạnh phúc. Người Ơ Đu cho rằng, sau tiếng sấm đầu tiên trong năm, con vật cất tiếng kêu đầu tiên là con gà, vì vậy gà là linh vật thần sấm gửi gắm thông điệp ngày đầu năm.
Ngoài ra những món không thể thiếu trong mâm cúng của đồng bào Ơ Đu là rượu cần 2 vò, bánh chưng, cơm lam, nếp cẩm, cá mọc, cá lạp, nhoọc chuột… Lễ vật mừng tiếng sấm được đồng bào bày trên chiếc mâm mây đã trải lá chuối rừng đặt dưới sân trước nhà sàn. Trong buổi lễ, thầy cúng thay mặt cho bà con cầu mong trời đất, tổ tiên, dòng họ và linh hồn người Ơ Đu phù hộ cho bản mường một năm mưa thuận gió hòa để thuận lợi cho việc trồng trọt, săn bắt, hái lượm.
Trong những ngày Tết Chăm Phtrong, ngoài việc được thưởng thức những món ăn truyền thống, du khách và đồng bào dân tộc Ơ Đu cùng tham gia nhiều trò chơi dân gian như: Đánh khăng, chọi gà, đi cà kheo... hay nhảy múa theo những giai điệu truyền thống của người Ơ Đu với những âm thanh vui tươi của nhạc cụ cồng chiêng, đàn tùng tinh, trống và những nhạc cụ được làm từ ống nứa.
Ngày xưa, Tết mừng tiếng sấm của đồng bào Ơ Đu thường được tổ chức từ 5-7 ngày, nay rút gọn còn trong một ngày, nhưng các nghi lễ vẫn được thực hiện theo phong tục truyền thống./.
Hùng Linh