Triển khai Đề án NOE đạt một số kết quả đáng ghi nhận
Qua 3 năm 2019-2021, triển khai thực hiện Quyết định số 146/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về Đề án Thống kê khu vực kinh tế chưa được quan sát (gọi tắt là Đề án NOE), Bộ Kế hoạch và Đầu tư và các bộ, ngành, địa phương đã nghiêm túc triển khai theo kế hoạch và đạt được một số kết quả nhất định, cụ thể:
Một là, năm 2019 là năm đầu tiên triển khai thực hiện Đề án NOE. Đây là Đề án khó, từ trước đến nay, chưa có hay không có nhiều các nghiên cứu đầy đủ, rõ nét về các khái niệm và hoạt động thống kê về khu vực kinh tế chưa được quan sát (NOE); các văn bản pháp luật về quản lý hoạt động thuộc khu vực NOE, nhất là hoạt động kinh tế ngầm và kinh tế bất hợp pháp còn thiếu. Tuy nhiên, về cơ bản, các công việc trong năm 2019 đã được thực hiện đúng theo Kế hoạch triển khai Đề án NOE kèm theo Công văn số 5258/BKHĐT-TCTK. Theo đó, tập trung vào nghiên cứu khái niệm, xây dựng danh mục hoạt động, hệ thống nguồn thông tin đầu vào và rà soát các văn bản quản lý đang triển khai chưa hiệu quả hoặc còn thiếu để bổ sung, tích cực mở rộng hợp tác quốc tế, làm nền tảng, cơ sở cho các năm tiếp theo triển khai công việc hiệu quả.
Hai là, năm 2020 là năm thứ hai triển khai thực hiện, Bộ Kế hoạch và Đầu tư đã thực hiện một số nhiệm vụ nổi bật: (i) Hoàn thành nhiệm vụ đo lường và cập nhật kết quả biên soạn tài khoản quốc gia, trong đó bước đầu tính toán thử nghiệm khu vực phi chính thức và khu vực tự sản tự tiêu của hộ gia đình; (ii) Đổi mới, hoàn thiện chuyên môn nghiệp vụ thống kê. Ngoài ra, Bộ Kế hoạch và Đầu tư và các bộ, ngành cũng tích cực triển khai rà soát, bổ sung hoàn thiện cơ chế, chính sách và các văn bản pháp lý liên quan đến sản xuất kinh doanh.
Ba là, năm 2021 là năm thứ ba triển khai thực hiện Đề án NOE, thời điểm có ý nghĩa quan trọng trong quá trình triển khai Đề án trong giai đoạn 2019-2025. Tuy nhiên, dịch Covid-19 bùng phát, diễn biến phức tạp tại nhiều địa phương trên cả nước đã khiến ngành quản lý như y tế phải tập trung tối đa, phát huy cao nhất năng lực để khống chế dịch bệnh; ngành giáo dục phải hoãn hoạt động đến trường trong thời gian dài để giảm sự lây lan, đặc biệt đối với học sinh, sinh viên là những đối tượng cần được giữ gìn và chăm sóc sức khỏe tốt; nhiều hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh nghiêp, cơ sở sản xuất kinh doanh đặc biệt là các ngành dịch vụ thị trường bị ngưng trệ, gián đoạn, đứt gãy chuỗi sản xuất, lao động thôi việc, trở về địa phương; sinh hoạt hằng ngày của người dân bị ảnh hưởng do phải thích nghi với giãn cách, hạn chế tiếp xúc gần… Trong bối cảnh như vậy, các cơ quan quản lý nhà nước gặp rất nhiều khó khăn khi thực thi các nhiệm vụ quản lý hoạt động kinh tế chưa được quan sát, đặc biệt còn phát sinh thêm một số hoạt động như sản xuất, tiêu thụ khẩu trang, vật tư y tế vi phạm quy định để trục lợi; phát sinh hoạt động buôn bán trái quy định khi đang thực hiện giãn cách xã hội. Mặc dù vậy, các công việc của năm 2021 đã được hoàn thành đúng theo Kế hoạch triển khai Đề án NOE kèm theo Công văn số 5258/BKHĐT-TCTK của Bộ Kế hoạch và Đầu tư.
Đánh giá chung, qua 3 năm triển khai, thực hiện Đề án NOE là định hướng đúng giúp các bộ, ngành, doanh nghiệp, người dân hiểu và nhận dạng rõ hơn, cụ thể hơn về sự tồn tại, nguyên nhân hình thành và tác động của các hoạt động thuộc khu vực NOE tới nền kinh tế. Đề án góp phần đổi mới hoàn thiện chuyên môn nghiệp vụ thống kê nói chung và nghiệp vụ biên soạn tài khoản quốc gia nói riêng; cung cấp thêm căn cứ hoàn thiện hệ thống pháp luật, cơ chế, chính sách chỉ đạo điều hành nền kinh tế, đồng thời nâng cao ý thức kỷ cương, chấp hành pháp luật của cộng đồng; công tác phối hợp, chia sẻ thông tin giữa các bộ, ngành được tăng cường khi thực hiện các công việc được phân công trong Đề án; các bộ, ngành tích cực chia sẻ dữ liệu về thống kê và phối hợp góp ý các văn bản xin ý kiến của Bộ Kế hoạch và Đầu tư.
Các bộ, ngành đến nay đã chủ động đưa việc ban hành các văn bản quản lý khu vực NOE vào công tác ban hành văn bản quản lý thường xuyên, phạm vi các hoạt động cũng ngày càng mở rộng ở nhiều ngành, lĩnh vực. Tuy nhiên, khi đối chiếu với dự thảo Danh mục các hoạt động thuộc khu vực NOE do cơ quan Thống kê thực hiện còn nhiều hoạt động mặc dù được các bộ, ngành rà soát, bổ sung và ban hành các văn bản pháp luật nhưng việc thực thi chính sách, quản lý hành chính chưa triệt để nên vẫn còn tồn tại những hoạt động kinh tế ngầm và bất hợp pháp trong xã hội như hoạt động sản xuất hàng giả, hàng nhái, buôn lậu, các hoạt động kê không kê khai, đăng ký, kê khai không đúng quy định, hoạt động sai mục đích khi đăng ký…, làm ảnh hướng tới hoạt động kinh tế chính thức của nước ta. Bên cạnh đó, các hoạt động kinh tế chưa được quan sát vẫn chưa được thu thập một cách hệ thống mà mới chỉ dừng ở mức độ thống kê theo vụ việc vi phạm, bị phát hiện và xử lý.
Vẫn còn đó những khó khăn, hạn chế
Trước tiên là những khó khăn, hạn chế về thống kê
- Việc phân định ranh giới để xác định và sắp xếp các hoạt động kinh tế chưa được quan sát cụ thể vào từng thành tố gặp nhiều khó khăn, do có sự chồng lấn, đan xen, điều này đã được nhận định khi triển khai thực hiện Đề án năm 2019. Ngoài ra, khi xây dựng metadata cho các chỉ tiêu nguồn thông tin đầu vào gặp khá nhiều khó khăn do phải rà soát, đối chiếu nhiều quy định quản lý về các hoạt động NOE trong hệ thống văn bản Luật, Nghị định, Thông tư và các văn bản khác của nhiều bộ, ngành để đảm bảo đưa ra khái niệm về hoạt động một cách nhất quán, thống nhất và phù hợp với các quy định. Đây là công việc khó và cần nhiều thời gian để rà soát và xây dựng một cách chọn lọc, khoa học.
- Hoạt động NOE hàng năm cũng có sự thay đổi theo sự phát triển và mở cửa của nền kinh tế. Trong bối cảnh dịch bệnh Covid-19 bùng phát, một số hoạt động ứng dụng, tăng cường sử dụng công nghệ thông tin được sử dụng thay thế hoạt động giao dịch trực tiếp đòi hỏi cơ quan thống kê và các cơ quan quản lý phải luôn theo dõi, bám sát diễn biến hoạt động để nắm bắt các hoạt động này và cập nhật vào danh mục hoạt động NOE kịp thời nhất.
- Thông tin về các lĩnh vực chưa được quan sát còn rời rạc, chưa được hệ thống đầy đủ. Công tác thu thập thông tin về kết quả sản xuất của các hoạt động kinh tế ngầm rất phức tạp và khó khăn trong tiếp cận chủ thể để khai thác thông tin theo cách trực tiếp. Ngoài ra, số liệu thống kê phục vụ đo lường qua mô hình định lượng của Việt Nam còn hạn chế cả về số lượng và chất lượng; chuỗi số liệu chưa đảm bảo độ tin cậy trong sử dụng và công bố kết quả ước lượng.
- Ngoài khó khăn về phương pháp luận, sự phối hợp giữa các cơ quan quản lý nhà nước chưa thực sự hiệu quả; nhiều lĩnh vực còn đang “hổng” về quản lý khi phân cấp; ranh giới nhiệm vụ quản lý giữa các bộ, ngành còn chồng chéo, chưa rõ ràng… cũng là điểm yếu trong triển khai thực hiện Đề án NOE.
Bên cạnh đó là những khó khăn, hạn chế về ban hành văn bản pháp lý
- Công tác rà soát, bổ sung hoàn thiện cơ chế chính sách và các văn bản pháp lý liên quan đến sản xuất kinh doanh còn gặp nhiều khó khăn phức tạp do có sự chồng chéo trong thực thi chức năng, nhiệm vụ của các cơ quan quản lý nhà nước. Nhận diện, xác định và sắp xếp các hoạt động kinh tế cụ thể trong từng ngành, lĩnh vực vào khu vực NOE, đặc biệt là hoạt động kinh tế ngầm và kinh tế bất hợp pháp cũng gây khó khăn, lúng túng cho các cơ quan quản lý nhà nước do thông tin không đầy đủ, thiếu minh bạch và khó phân định phạm vi.
- Năm 2021, trong bối cảnh đại dịch, thị trường lao động chịu tác động rất lớn khi hàng triệu lao động bị ngưng, hoãn, giãn việc, đặc biệt lao động khu vực phi chính thức là nhóm chịu ảnh hưởng trực tiếp và nặng nề nhất. Tuy nhiên, trong thực tế, các gói hỗ trợ của Nhà nước trong năm 2021 mặc dù đã rất chú trọng tới nhóm đối tượng lao động phi chính thức nhưng mức hỗ trợ dành cho nhóm lao động này lại không cao, quá trình triển khai thực hiện lại gặp rất nhiều bất cập, chưa thực sự hiệu quả, nhiều lao động phi chính thức chưa thực sự tiếp cận được gói hỗ trợ. Nguyên nhân chủ yếu là do, phải ưu tiên tập trung nguồn lực tập trung để phòng chống dịch trong khi nhu cầu hỗ trợ của người lao động khá lớn. Trong quá trình triển khai, các chính sách cũng có nhiều mặt chưa hướng dẫn rõ ràng và cụ thể để lập danh sách hỗ trợ cho lao động tự do như người bán hàng rong, người bán vé số, lao động làm việc trong các doanh nghiệp nhưng không có hợp đồng, không đủ điều kiện để xem xét hỗ trợ...
- Tình trạng hàng giả, hàng kém chất lượng không rõ nguồn gốc, xuất xứ vẫn diễn biến phức tạp do nước ta có đường biên giới dài; các chính sách còn nhiều hạn chế; quản lý còn lỏng lẻo trong khi mức lợi nhuận từ hoạt động này lớn dẫn đến một bộ phận cơ sở sản xuất kinh doanh đã bất chấp pháp luật thực hiện sản xuất, kinh doanh các sản phẩm phi pháp, sản phẩm kém chất lượng; các chế tài hiện nay chưa đủ sức răn đe, phòng ngừa vi phạm… nên chưa thực sự tạo ra chuyển biến làm lành mạnh hóa nền kinh tế.
- Nguồn lực triển khai công tác rà soát, bổ sung hoàn thiện cơ chế chính sách, văn bản pháp lý liên quan đến sản xuất kinh doanh nói chung của các bộ, ngành còn hạn chế. Đối với các văn bản quản lý khu vực NOE, còn thiếu các nghiên cứu chuyên sâu để có thể đưa vào áp dụng cụ thể theo từng ngành, lĩnh vực. Nguồn lực con người bố trí thực hiện công tác này còn mỏng, ít kinh nghiệm để nắm bắt sâu về thực tế các hoạt động kinh tế thuộc khu vực NOE.
Công tác triển khai Đề án NOE trong năm 2022
Trong năm 2022, các bộ, ngành, địa phương tiếp tục triển khai thực hiện các Chương trình hành động ban hành kèm theo Quyết định số 146/QĐ-TTg ngày 01 tháng 02 năm 2019 của Thủ tướng Chính phủ theo các nội dung và thời gian cụ thể trong Kế hoạch triển khai Đề án NOE ban hành kèm theo Công văn số 5258/BKHĐT-TCTK tập trung vào một số hoạt động:
- Bộ Kế hoạch và Đầu tư (Tổng cục Thống kê) chủ trì thực hiện: (i) Rà soát, cập nhật Danh mục hoạt động kinh tế và Hệ thống chỉ tiêu nguồn thông tin đầu vào phục vụ đo lường khu vực NOE. (ii) Hoàn thiện Dự thảo Giải thích chỉ tiêu (Metadata) Hệ thống chỉ tiêu nguồn thông tin đầu vào phục vụ đo lường khu vực kinh tế NOE. (iii) Đổi mới, hoàn thiện chuyên môn nghiệp vụ thống kê, trong đó triển khai xây dựng, hoàn thiện nguồn thông tin phản ánh đầy đủ hơn quy mô của nền kinh tế; cài đặt nhu cầu thông tin về hoạt động sản xuất kinh doanh của khu vực NOE vào các cuộc điều tra, tổng điều tra và các chế độ báo cáo thống kê. (iv) Tiếp tục mở rộng hợp tác quốc tế về thống kê khu vực NOE.
- Đối với các bộ, ngành, cơ quan: (i) Tiếp tục chủ trì thực hiện các nội dung được phân công cụ thể trong Kế hoạch triển khai Đề án; tiếp tục thực hiện Chương trình hành động về rà soát, bổ sung hoàn thiện cơ chế, chính sách và các văn bản pháp lý liên quan đến sản xuất kinh doanh. (ii) Chủ trì thực hiện các văn bản chỉ đạo về công tác phòng chống buôn lậu, gian lận thương mại, hàng giả, hàng vi phạm sở hữu trí tuệ, phối hợp giữa các lực lượng chức năng trong công tác này.
ThS. Nguyễn Thị Mai Hạnh
Phó Vụ trưởng phụ trách Vụ Hệ thống Tài khoản quốc gia