Sau khi đại dich Covid-19 bùng phát, nền kinh tế Nhật Bản đã bộc lộ nhiều điểm yếu, trong đó có việc phụ thuộc quá nhiều vào nguồn cung bên ngoài đối với một số mặt hàng chiến lược, khiến kinh tế dễ bị tổn thương khi các chuỗi cung ứng bị đứt gãy. Bên cạnh đó, an ninh kinh tế cũng là vấn đề nóng trong bối cảnh xung đột giữa Nga và Ukraine và cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung vẫn đang quyết liệt. Trong bối cảnh đó, Nhật Bản đã đưa ra một số điều chỉnh về cơ cấu kinh tế nhằm chuẩn bị ứng phó với các biến động sắp tới trong nền kinh tế toàn cầu.
Đầu tư phát triển chip tiên tiến nội địa
Vào mùa hè năm 2021, các hãng chế tạo ô tô Nhật Bản đã buộc phải cắt giảm sản lượng do tình trạng thiếu hụt chip trên toàn cầu và sự gián đoạn của các chuỗi cung ứng ở Đông Nam Á. Mặc dù sản lượng ô tô của Nhật Bản thời gian gần đây đang dần phục hồi nhưng nhiều chuyên gia kinh tế cho rằng tốc độ phục hồi của ngành công nghiệp quan trọng này có thể vẫn sẽ ở mức khiêm tốn do nhu cầu chip trên toàn cầu có thể vượt xa nguồn cung ngay cả khi tình hình Covid-19 đã cải thiện. Trong khi đó, năng lực sản xuất chip của Nhật Bản đã vượt mức trước đại dịch và còn rất ít dư địa để tăng thêm.
Ảnh minh họa, nguồn Internet
Chuyên gia của Viện nghiên cứu Mishubishi cho rằng, ngay cả khi có thể tăng sản lượng trong thời gian ngắn, các hãng chế tạo ô tô của Nhật Bản cũng rất khó duy trì đà tăng trưởng đó để khôi phục sản lượng như bình thường.
Trong sách trắng về an ninh kinh tế năm 2021, Bộ kinh tế, thương mại và công nghiệp Nhật Bản (Meti) nhận định, dịch Covid-19 cho thấy sự mong manh của các chuỗi cung ứng và các chuỗi cung ứng hàng hóa và vật tư y tế là một ví dụ điển hình. Vì vậy, cần phải thúc đẩy các hoạt động nghiên cứu và phát triển (R&D) và đầu tư cho các công nghệ có tầm quan trọng chiến lược nhằm thúc đẩy sản xuất trong nước và đảm bảo năng lực cạnh tranh.
Xuất phát từ thực tế đó, cuối năm 2021, Quốc hội Nhật Bản đã thông qua hai dự luật nhằm cho phép Chính phủ hỗ trợ tài chính cho hoạt động sản xuất vật liệu bán dẫn ở trong nước, qua đó đảm bảo nguồn cung chip ổn định cho các doanh nghiệp nước này. Chính phủ Nhật Bản đã dành ra 617 tỷ Yên (4,46 tỷ USD) trong ngân sách bổ sung của tài khóa 2021 cho việc phát triển ngành sản xuất chip trong nước. Bên cạnh đó, nhằm thúc đẩy năng lực sản xuất chip trong nước, Chính phủ Nhật Bản tiếp tục cung cấp hỗ trợ tài chính, khuyến khích các nhà sản xuất chip nước ngoài xây dựng nhà máy tại Nhật Bản, trong đó có 400 tỷ yên hỗ trợ Taiwan Semiconductor Manufacturing Co (TSMC), nhà sản xuất chip logic hàng đầu thế giới, xây dựng một nhà máy ở tỉnh Kumamoto nhằm cung cấp linh kiện bán dẫn cho Sony và nhà sản xuất ô tô Denso Corp.
Tháng 7/2022, Nhật Bản tiếp tục cung cấp khoản viện cấp 93 tỷ yên hỗ trợ các nhà sản xuất chip nhớ Kioxia Corp và Western Digital Corp mở rộng sản lượng tại Nhật Bản. Tháng 9/2022, Tokyo cam kết cung cấp cho nhà sản xuất chip Micron Technology của Mỹ 46,5 tỷ yên, bổ sung năng lực sản xuất tại nhà máy của công ty này ở Hiroshima.
Nhằm giải quyết tận gốc rễ vấn đề thiếu hụt chip, cuối năm 2022, Meti đã công bố chiến lược sản xuất chip tiên tiến nội địa thông qua việc thành lập liên doanh giữa 8 công ty hàng đầu của Nhật Bản. Trong chiến lược này, Chính phủ Nhật Bản đặt mục tiêu sản xuất các loại chip nội địa có kích thước 2 nm trong thời gian từ nay đến cuối thập kỷ này.
Theo kế hoạch, Rapidus- một công ty được lập ra sẽ tham gia vào quá trình nghiên cứu, phát triển và sản xuất các loại chip tiên tiến sử dụng trong các máy tính lượng tử và trí tuệ nhân tạo. Bên cạnh đó, Meti cho biết, một tổ chức R&D mới có tên gọi Trung tâm công nghệ bán dẫn tiên tiến (LSTC) sẽ được thành lập trong thời gian tới. Theo đó, LSTC sẽ hợp tác với Trung tâm công nghệ Bán dẫn quốc gia Mỹ và các tổ chức khác của các quốc gia có chung chí hướng để cung cấp nền tảng nghiên cứu và phát triển.
Phát triển các ngành giúp giảm thải Carbon
Trong bài phát biểu chính sách đầu tiên trước Quốc hội sau khi nhận chức, Thủ tướng Nhật Bản Fumio Kishida nhấn mạnh, trong nỗ lực để đạt mục tiêu trung hòa carbon vào năm 2025, chính phủ sẽ soạn thảo chiến lược năng lượng sạch, gắn mục tiêu giảm bớt hiện tượng Trái đất nóng lên và thúc đẩy mạnh mẽ chiến lược này.
Với chủ trương đó, chính phủ Nhật Bản đã thông qua định hướng các chính sách tài khóa và kinh tế vào năm 2023. Đây là đề cương chính sách tài chính và kinh tế thường niên đầu tiên được thông qua dưới thời chính quyền của Thủ tướng Kishida. Theo đó, chính quyền Nhật Bản dự định sẽ tập trung cho bốn lĩnh vực, gồm: khoa học công nghệ và đổi mới, nguồn nhân lực, các công ty khởi nghiệp, công nghệ xanh và chuyển đổi số. Cụ thể, chính phủ Nhật Bản đặt mục tiêu tăng gấp 10 lần số doanh nghiệp khởi nghiệp trong vòng 5 năm tới và tăng gấp đôi thu nhập của người dân.
Bên cạnh đó, chính phủ Nhật Bản dự định sẽ lập một chương trình dành cho 1 triệu lao động để phát triển kỹ năng và giúp họ tìm kiếm các công việc mới. Ngoài ra, văn bản trên cũng kêu gọi xây dựng chiến lược phát triển các công nghệ mới như trí tuệ nhân tạo.
Liên quan đến vấn đề biến đổi khí hậu, chính phủ Nhật Bản dự định sẽ hợp tác với khu vực tư nhân để đầu tư 1000 tỷ USD trong 10 năm tới cho việc cắt giảm khí carbon.
Tận dụng tối đa năng lượng hạt nhân
Sau sự cố hạt nhân Fukushima năm 2011, tất cả các lò phản ứng hạt nhân tại Nhật Bản đều bị đóng cửa. Sau đó, giới chức nước này đã đưa ra các tiêu chuẩn an toàn nghiêm ngặt hơn đối với các nhà máy điện hạt nhân, đồng thời giới hạn thời gian hoạt động của các lò phản ứng về nguyên tắc là 40 năm. Trên cơ sở các quy định mới, Nhật Bản đã cho phép tái khởi động các lò phản ứng hạt nhân đáp ứng các tiêu chuẩn an toàn của Cơ quan quản lý hạt nhân.
Tuy nhiên, trước khi Nga khởi động chiến dịch quân sự đặc biệt ở Ukraine, tiến độ tái khởi động các nhà máy hạt nhân tại Nhật Bản khá chậm. Trong tài khóa 2020, điện hạt nhân chỉ chiếm tỷ trọng 3,9% trong tổng cung điện năng ở Nhật Bản, giảm mạnh so với 25,1% trong tài khóa 2010.
Mặc dù vậy, trong bối cảnh giá điện trong nước đang tăng cao do ảnh hưởng của xung đột Nga – Ukraine và áp lực quốc tế đòi hỏi phải cắt giảm hơn nữa khí thải gây hiệu ứng nhà kính nhằm đạt mục tiêu trung hòa carbon vào năm 2050, chính phủ Nhật Bản đã thay đổi quan điểm theo hướng tận dụng tối đa năng lượng hạt nhân.
Theo các chuyên gia kinh tế, tái khởi động lại các nhà máy điện hạt nhân được xem là giải pháp tối ưu đối với Chính phủ Nhật Bản hiện nay để đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia. Chính phủ Nhật Bản đặc biệt đề cao các quy định khắt khe về đảm bảo an toàn khi vận hành, bảo trì các lò phản ứng hạt nhân cũng như sẵn sàng các biện pháp khẩn cấp nếu xảy ra sự cố ngoài ý muốn. Bên cạnh đó, Chính phủ Nhật Bản đang nghiên cứu kế hoạch xây dựng các lò phản ứng hạt nhân thế hệ mới để dần thay thế gần 50% số lượng các lò phản ứng hạt nhân đã có tuổi đời trên 30 năm. Các lò phản ứng mới này có quy mô nhỏ hơn, an toàn hơn và dễ dàng xây dựng ở các khu vực hẻo lánh, xa nơi tập trung dân cư.
Chính phủ Nhật Bản đặt ra mục tiêu đưa năng lượng hạt nhân chiếm khoảng 20-22% trong cơ cấu năng lượng Nhật Bản vào năm 2030./.
Trúc Linh