Thành Nam là tên gọi cổ xưa của thành phố Nam Định - nơi được biết đến là vùng đất văn hiến, “địa linh nhân kiệt”, nơi sinh dưỡng những danh nhân, võ tướng, trạng nguyên, khôi nguyên và nhiều trí thức làm rạng danh non sông đất nước; là một trung tâm kinh tế phồn thịnh của xứ Bắc Kỳ xưa. Đến nay, thành Nam - thủ phủ của Thiên Trường xưa và Nam Định nay luôn giữ một vị trí chiến lược và có vai trò quan trọng trong sự phát triển chung của vùng Nam sông Hồng và tỉnh Nam Định.
Từ khóa: Thành Nam, Nam Định đô thị, văn hóa, phát triển, truyền thống…
Abstracts: Thanh Nam is the ancient name of Nam Dinh city - a place known as a land of civilization, a “spiritual land of outstanding people”, a breeding ground for famous people, martial generals, poinsettias, laureates and many working intellectuals. bring glory to the country; is a prosperous economic center of ancient Tonkin. Up to now, Nam Citadel - the capital of ancient Thien Truong and present Nam Dinh - has always held a strategic position and played an important role in the overall development of the Southern Red River region and Nam Dinh province.
Keywords: Thanh Nam, Nam Dinh urban area, culture, development, tradition...
Bề dày lịch sử của một trong những trung tâm công nghiệp lớn xứ Bắc Kỳ
Mảnh đất Thành Nam với hơn 760 năm hình thành và phát triển, là nơi phát tích của Vương triều nhà Trần lừng lẫy hào khí Đông A oai hùng, hào sảng, có vị thế hết sức đặc biệt trong suốt tiến trình lịch sử Việt Nam. Theo “Đại Việt sử ký toàn thư”, mùa xuân năm 1262, Thượng hoàng Trần Thái Tông ban chiếu thăng hương Tức Mặc (nay thuộc thành phố Nam Định) thành phủ Thiên Trường, cho xây dựng cung điện để Vua nối ngôi ngự mỗi khi về yết kiến Thái Thượng hoàng. Từ đó, nơi đây trở thành một trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa sầm uất, được coi như kinh đô thứ hai sau kinh thành Thăng Long.
Từ thế kỷ XV, trải qua các triều đại nhà Mạc, Lê, Nguyễn, Phủ Thiên Trường được coi là vùng đất xung yếu trong chiến lược bảo vệ Tổ quốc, có nhiều đóng góp quan trọng cho công cuộc khai hoang, lấn biển, mở mang bờ cõi đất nước. Cũng như Hà Nội, Huế, Thành Nam xưa phát triển theo mô hình: Từ “làng” lên “đô” rồi lên “thị”. Đầu thế kỷ XIX, nhà Nguyễn cho xây thành bằng gạch (năm 1833), xây Cột Cờ (năm 1843), năm 1921, toàn quyền Đông Dương ra Nghị định thành lập thành phố Nam Định. Cùng với thăng trầm, biến thiên của lịch sử, từ mạch nguồn văn hóa, phong cách văn hóa và truyền thống văn hiến của đất và người Thành Nam mang đậm “cá tính riêng”, vừa đặc sắc, hòa quyện và đan xen văn hóa biển và văn hóa châu thổ, văn hóa bác học và văn hóa dân gian.
Mảnh đất Thành Nam có hơn 760 năm hình thành và phát triển
Nổi tiếng là vùng đất “địa linh, nhân kiệt”, Nam Định được cả nước biết đến là quê hương có truyền thống hiếu học, khoa bảng, là một trong 6 nơi trên cả nước có trường thi Hương, là một trong 3 đô thị (bao gồm Hà Nội, Huế, Nam Định) được dựng Cột Cờ. Trong 187 khoa thi dưới các triều đại phong kiến, Nam Định có 87 đại khoa, 11 trạng nguyên, bảng nhãn, thám hoa. Nhiều bậc hiền nho, danh nhân tài đức xuất thân từ quê hương Nam Định đã nổi danh, đóng góp công sức, tài trí vào sự nghiệp đấu tranh chống xâm lược, bảo vệ, xây dựng và phát triển đất nước qua các thời kỳ lịch sử.
Thành Nam xưa còn là trung tâm thương nghiệp có nền thủ công mỹ nghệ đa dạng, với các phố phường nổi tiếng nghề thủ công, buôn bán sôi động không kém đất Thăng Long, phố Hiến. Nhất là vào thế kỉ XIX, sau khi Vua Minh Mạng cho đào con sông nối liền giữa sông Hồng và sông Đáy, lấy tên gọi là sông Đào, thành phố Nam Định trở thành trung tâm thương mại, buôn bán giao thương sầm uất, là nơi giao thương nổi tiếng, thu hút các thương lái từ các tỉnh trong cả nước. Năm 1897, để phục vụ công cuộc khai thác thuộc địa, sông Đào được nạo vét, khơi thông đường thủy, khánh thành đường xe lửa tuyến Hà Nội - Nam Định, mở mang giao thông đường bộ, xây dựng nhà máy nước, nhà máy điện…
Vào cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, ngành công nghiệp ở Nam Định đã hình thành và phát triển khá nhanh chóng. Cùng với Sài Gòn, Hà Nội, Hải Phòng, quá trình đô thị hóa diễn ra nhanh chóng đã biến Nam Định trở thành một trung tâm công nghiệp lớn của Bắc Kỳ nói riêng và toàn xứ Đông Dương nói chung. Trên cơ sở đó, ngày 17/10/1921, Toàn quyền Đông Dương ban hành Nghị định thành lập thành phố Nam Định. Nghị định này cũng chính là cơ sở để chính quyền Pháp xây dựng các công sở, trường học, nhà máy, xí nghiệp lớn đồng thời thực hiện quy hoạch, xây dựng các khu phố. Diện mạo đô thị Thành Nam đã có nhiều đổi thay với sự kết nối hài hòa hai nét kiến trúc và văn hóa Đông - Tây. Cùng với những nếp quen cũ, những tập quán sinh hoạt truyền thống của người Thành Nam, diện mạo mới của một đô thị phương Tây đã khiến cho lối sống của người dân có thêm nhiều điều mới mẻ. Sự cộng hưởng đó đã tạo nên một dấu ấn riêng cho mảnh đất và con người Thành Nam ngày nay.
Nổi bật lên tại thành cổ Nam Định là nhà máy dệt được đầu tư xây dựng từ thời Pháp thuộc, tận dụng nguồn nguyên liệu và nhân công của nhiều làng nghề dệt thủ công truyền thống. Đây là nhà máy dệt lớn nhất cả nước, đồng thời cũng là nhà máy dệt lớn nhất Đông Dương thời bấy giờ. Vào năm 1924, số công nhân của Nhà máy đã lên tới 6.000 người. Đến năm 1939, nhà máy phát triển lên với quy mô 3 nhà sợi, 3 nhà dệt, 1 xưởng nhuộm, 1 xưởng chăn, 1 xưởng cơ khí, 1 xưởng động lực... Cao điểm là thời kỳ sau năm 1975, nhờ có những giải pháp mạnh dạn thay đổi phương thức kinh doanh sản xuất như vay vốn ngân hàng để nhập khẩu máy móc, tơ, sợi và thuốc nhuộm để đa dạng hóa mặt hàng, liên doanh, liên kết với các doanh nghiệp trong nước để hoàn thiện sản phẩm, nhà máy dệt Nam Định tạo công ăn việc làm cho tới gần 18 nghìn lao động, chiếm 10% dân số Thành Nam”. Trong suốt thời kỳ dài thời bao cấp, Nam Định với ngành dệt may luôn là một trong số ít những thành phố công nghiệp lớn nhất miền Bắc, đóng góp to lớn vào công cuộc xây dựng và phát triển kinh tế đất nước.
Cùng với tháp Phổ Minh, nhà máy dệt là một trong hai địa danh của tỉnh Nam Định được in trên đồng tiền 100 đồng và 2000 đồng của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam hiện nay. Các sản phẩm dệt may tơ tằm, đặc biệt là “sa tanh Nam Định” trở thành thương hiệu nổi tiếng trong nước và nước ngoài. Các sản phẩm thủ công mỹ nghệ của mỗi làng nghề truyền thống ở Thành Nam không chỉ đơn thuần là sản phẩm tiêu dùng, mà chứa đựng giá trị văn hóa bản địa độc đáo.
Ngày nay, những dấu ấn văn hóa đặc trưng của đất Thành Nam còn lưu giữ với nhiều địa điểm nổi tiếng như chợ Rồng, nơi từng được coi là trung tâm thương mại lớn thứ hai khu vực Bắc Kỳ, chỉ sau chợ Đồng Xuân, Hà Nội. Thành Nam có tới 35/38 phố Hàng như: Hàng Sắt, Hàng Đồng, Hàng Giấy, Hàng Rượu, Hàng Hàn... cùng 4 phố Bến, 4 phố Cửa nức tiếng sầm uất một thời. So với các phố Hàng ở Hà Nội, phố Hàng ở thành Nam có nhiều nét tương đồng, song vẫn có khác biệt đặc trưng. Khu phố cổ Thành Nam xưa buôn bán mặt hàng gì thì phố mang tên mặt hàng đó, vì vậy, trên cùng một đường dài có thể có nhiều phố. Các phường buôn, phường nghề ở với nhau trong cùng một dãy lập đền thờ tổ nghề, đây cũng là nơi hội họp của phường hội. Phần lớn đền thờ tổ nghề nằm trong phố nghề. Khu phố cổ mang 2 phong cách phổ biến, bao gồm phong cách thuần Việt và phong cách Pháp, dấu ấn xưa vẫn còn phảng phất, xen kẽ với các kiến trúc hiện đại trên những con phố Hàng Tiện, Hàng Cấp, Hàng Thao, Hàng Đồng, Hàng Sắt…
|
Năm 2024 là năm kỷ niệm tròn 70 năm giải phóng thành phố Nam Định khỏi ách đô hộ, chiếm đóng của thực dân Pháp xâm lược. Thành Nam - một đô thị cổ đã có nền móng từ thế kỷ XIII, đơn vị hành chính thành phố Nam Định đã có trên 100 năm tuổi, từng bị tàn phá bởi bom đạn trong chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ, cũng từng là một trong 3 trung tâm công nghiệp lớn của miền Bắc. Trải qua gần 7 thập kỷ xây dựng, mặc dù có những bước thăng trầm, song đến nay, Thành Nam vẫn từng bước xây dựng và phấn đấu xứng đáng vị thế đô thị trung tâm vùng Nam đồng bằng sông Hồng. |
Âm vang hào khí Đông A
Âm vang của hào khí Đông A trên mảnh đất Thành Nam xưa đã tiếp thêm sức mạnh nội lực để thành phố Nam Định phát huy các giá trị và nguồn lực để xây dựng thành phố văn minh, hiện đại, kết hợp hài hòa giữa giữ gìn bản sắc văn hóa với phát triển kinh tế. Với bề dày truyền thống và những giá trị văn hóa đặc sắc, thành phố Nam Định luôn gìn giữ, phát huy giá trị di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, giá trị văn hóa nhân văn, tạo động lực trong sự nghiệp phát triển và hội nhập của Tỉnh.
Đền Trần và chùa Phổ Minh là hai công trình văn hóa tâm linh nổi bật, là cụm di tích tiêu biểu trong hệ thống di tích thời Trần ở Nam Định nói riêng và cả nước nói chung. Nơi đây cũng là một trung tâm tôn giáo, tín ngưỡng lớn ở khu vực châu thổ sông Hồng. Hàng năm, tại đây diễn ra một số lễ hội, với nhiều hình thức sinh hoạt văn hóa dân gian đặc sắc, mang ý nghĩa ghi nhớ và tôn vinh thời đại nhà Trần. Trong đó, có hai kỳ lễ hội quan trọng nhất là lễ Khai ấn đầu Xuân và lễ hội tháng Tám - kỷ niệm ngày mất của vị anh hùng dân tộc, Đức thánh Trần Hưng Đạo. Ngôi chùa Phổ Minh lưu giữ nhiều bảo vật thời nhà Trần, dấu tích của hào khí Đông A, cũng là nơi đặt vạc Phổ Minh - một trong tứ đại khí của đất nước Đại Việt và là nơi đặt tượng Đức Vua - Phật hoàng Trần Nhân Tông niết bàn. Với những giá trị đặc biệt về lịch sử và kiến trúc nghệ thuật của di tích, Thủ tướng Chính phủ đã quyết định xếp hạng Di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật đền Trần và chùa Phổ Minh là Di tích quốc gia đặc biệt vào năm 2012.
Trên địa bàn thành phố Nam Định hiện nay có 67 di tích, trong đó có 1 di tích xếp hạng quốc gia đặc biệt (là đền Trần, chùa Phổ Minh, phường Lộc Vượng), 8 di tích xếp hạng quốc gia, 11 di tích xếp hạng cấp tỉnh. Các di sản văn hóa vật thể trên địa bàn thành phố có nhiều giá trị tiêu biểu về lịch sử, văn hóa và kiến trúc nghệ thuật. Tiêu biểu là lễ hội đền Trần, phường Lộc Vượng được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia; văn hóa ẩm thực có bánh cuốn làng Kênh, kẹo Sìu Châu Nguyên Hương, bánh Gai bà Thi… Các nghề truyền thống lâu đời, như: Hương trầm với các thương hiệu “hương Hàng Giấy”, hương trầm Thuận Xương ở các phố như: Hàng Giấy (nay là phố Hoàng Văn Thụ); Hàng Nâu (nay là phố Minh Khai); làng trồng hoa, cây cảnh Phù Long (xã Nam Phong); làng làm bún Phong Lộc Tây (phường Cửa Nam), phố nghề thuốc bắc (nay là phố Bắc Ninh và Hoàng Văn Thụ)…
Phát huy Hào khí Đông A, qua nhiều giai đoạn phát triển, thành phố Nam Định luôn phấn đấu đạt được nhiều thành tựu quan trọng, xứng đáng là trung tâm đầu não chính trị - kinh tế - văn hóa - xã hội của tỉnh.
Đặc biệt trong những năm gần đây, với mục tiêu phát huy tiềm năng, lợi thế; xây dựng, phát triển thành phố Nam Định theo hướng hiện đại, đồng bộ, có bản sắc riêng, có tính bền vững, có không gian đô thị mở rộng theo quy hoạch, xây dựng chính phủ điện tử, đô thị thông minh, Ban Chấp hành Đảng bộ thành phố đã tập trung lãnh đạo đạt được nhiều thành tựu quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội, củng cố quốc phòng an ninh, phát triển xây dựng đô thị văn minh.
Bước vào kỷ nguyên 4.0, Đảng bộ, chính quyền và nhân dân thành phố Nam Định phát huy truyền thống văn hiến, cách mạng, đoàn kết, năng động, sáng tạo, phấn đấu xây dựng thành phố Nam Định văn minh, hiện đại, gắn với đô thị thông minh, hình thành rõ nét một số chức năng trung tâm vùng Nam đồng bằng sông Hồng. Để tạo bước đột phá, ngay từ đầu nhiệm kỳ 2020-2025, Thành ủy đã ban hành 3 Nghị quyết chuyên đề: Nghị quyết số 05-NQ/TU, ngày 21-6-2021 về “Tiếp tục đổi mới, nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác tổ chức, cán bộ giai đoạn 2021-2025”; Nghị quyết số 06-NQ/TU, ngày 21-6-2021 về “Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với hoạt động của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể các cấp, giai đoạn 2021-2025” và Nghị quyết số 07-NQ/TU, ngày 21-6-2021 về “Nâng cao năng lực quản lý đô thị, trọng tâm là trật tự xây dựng đô thị, kỷ cương và văn minh đô thị thành phố Nam Định, giai đoạn 2021-2025”.
Nhờ đó, kinh tế Thành phố liên tục tăng trưởng; cơ cấu kinh tế chuyển dịch tích cực, đúng hướng. Năm 2024, Nam Định tiếp tục ghi dấu ấn với mức tăng trưởng GRDP 10,01% so với năm 2023, đạt thứ hạng thứ 4 trong khu vực đồng bằng sông Hồng, thứ 9 trên toàn quốc và là năm thứ hai liên tiếp tỉnh Nam Định đạt mức tăng trưởng hai con số. Sự tăng trưởng GRDP của Nam Định trong năm 2024 đến từ sự cải thiện rõ rệt ở tất cả các lĩnh vực kinh tế chủ chốt. Khu vực nông, lâm nghiệp và thủy sản tăng 2,83%; khu vực công nghiệp và xây dựng ghi nhận mức tăng 14,27%, là động lực chính của sự tăng trưởng GRDP; khu vực dịch vụ đạt mức tăng 8,56%, không chỉ giúp thúc đẩy nền kinh tế mà còn tạo ra hệ sinh thái hỗ trợ cho các doanh nghiệp và người dân.
Mức tăng trưởng ấn tượng là dấu hiệu cho thấy những chính sách phát triển của Nam Định đã và đang phát huy tác dụng, qua đó tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển bền vững và mục tiêu trở thành cực phát triển của vùng đồng bằng sông Hồng.
Mục tiêu thành phố đề ra đến năm 2025 là xây dựng phát triển thành phố Nam Định theo hướng hiện đại, đồng bộ, có bản sắc riêng, có tính bền vững, có không gian đô thị mở rộng theo quy hoạch, xây dựng chính phủ điện tử, đô thị thông minh đưa nền kinh tế thành phố tăng trưởng vượt bậc cả về quy mô cũng như giá trị. Theo quy hoạch tỉnh Nam Định, đến năm 2030 sẽ mở rộng địa giới, phát triển thành phố Nam Định (sáp nhập toàn bộ huyện Mỹ Lộc) trở thành đô thị loại I; cùng với thành lập thêm 10 đô thị mới.
Để xây dựng, phát triển theo hướng hiện đại, đồng bộ và có bản sắc riêng, thành phố Nam Định đang dần hình thành 3 vùng phát triển. Vùng phát triển đô thị trung tâm hiện hữu với chức năng là trung tâm hành chính, thương mại, văn hóa của Tỉnh. Vùng phát triển đô thị về phía Tây và Tây Bắc, hình thành các khu vực đô thị tổng hợp, khu công nghiệp. Vùng phát triển đô thị về phía Nam và Đông Nam thành phố, hình thành đô thị dịch vụ, thương mại, phát triển vùng sinh thái nông nghiệp./.
Tài liệu tham khảo:
1. Quyết định số 1729/QĐ-TTg ngày 29/12/2023 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Quy hoạch tỉnh Nam Định giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050.
2. “Phát huy các giá trị và nguồn lực văn hóa, tạo động lực xây dựng thành phố Nam Định trở thành đô thị văn minh, hiện đại”, Tạp Chí Cộng sản, 2024.
Thu Hiền