Mặc dù, với mục tiêu đến năm 2020 tỷ lệ thanh toán không dùng tiền mặt phải chiếm hơn 30% trên tổng phương tiện thanh toán được Chính phủ đề ra trong “Đề án phát triển thanh toán không dùng tiền mặt tại Việt Nam giai đoạn 2016-2020”, tuy nhiên đến thời điểm hiện nay, nước ta vẫn được đánh giá là một trong những quốc gia có tỷ lệ thanh toán không dùng tiền mặt thấp trong khu vực. Chính vì vậy, để thúc đẩy phát triển thanh toán không dùng tiền mặt trong thời gian tới, Ngân hàng Nhà nước, các tổ chức tín dụng, ngân hàng, các công ty công nghệ hỗ trợ dịch vụ thanh toán, tổ chức trung gian thanh toán… cần có hành động tích cực và áp dụng những giải pháp hiệu quả, đồng bộ hơn nữa.
Thực trạng phát triển thanh toán không dùng tiền mặt tại Việt Nam
Thanh toán không dùng tiền mặt (TTKDTM) là hình thức thanh toán thông qua các phương tiện khác không phải tiền mặt như tài sản, chứng chỉ có giá trị tương đương. Người tiêu dùng có thể sử dụng các giấy tờ có giá, tài sản hữu hình (không phải vàng, bạc) hoặc sử dụng công cụ để thanh toán, nhưng chủ yếu thông qua các tổ chức tín dụng thay vì người tiêu dùng và người bán trực tiếp trao đổi với nhau. Tại Việt Nam, Quyết định số 291/2006/QĐ-TTg được Thủ tướng Chính phủ ban hành ngày 29/12/2006 phê duyệt “Đề án TTKDTM giai đoạn 2006-2010 và định hướng đến năm 2020”, được coi là hành lang pháp lý đầu tiên đề cập tới hoạt động TTKDTM. Tuy nhiên, đề án này chỉ mới tập trung triển khai TTKDTM thông qua việc thúc đẩy phát triển dịch vụ thẻ ngân hàng, bởi tại thời điểm này thẻ ngân hàng chủ yếu dùng để giao dịch rút tiền trên máy ATM, còn thanh toán trên máy POS là điều còn khá mới mẻ.
Đến năm 2008, thị trường đã xuất hiện hàng loạt công ty công nghệ tài chính (Fintech) tham gia TTKDTM dưới hình thức dịch vụ trung gian thanh toán, cụ thể là ví điện tử đã tạo ra một hướng mới cho lộ trình phát triển chung, tuy nhiên đây chỉ là phương thức thanh toán tự phát và chưa được công nhận.
Đến năm 2012, Nghị định số 101/2012/NĐ-CP ngày 22/11/2012 về TTKDTM của Chính phủ đã quy định cụ thể về điều kiện cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán. Nghị định 101 ra đời đã tạo nền tảng pháp lý cơ bản cho hoạt động thanh toán góp phần thúc đẩy mạnh mẽ TTKDTM trong nền kinh tế. Do đó, ngày càng nhiều ví điện tử ra đời, song vẫn phải trải qua hoạt động thí điểm, đến cuối năm 2015, Ngân hàng Nhà Nước bắt đầu cấp giấy phép hoạt động chính thức đối với các công ty Fintech hoạt động trong lĩnh vực dịch vụ trung gian thanh toán.
Sau ví điện tử nhiều hình thức thanh toán khác đã nối tiếp xuất hiện tại Việt Nam, theo đó, các ngân hàng và công ty công nghệ thông tin, viễn thông tại Việt Nam đã ứng dụng các công nghệ mới, hiện đại vào hoạt động thanh toán trên thiết bị điện thoại di động, sử dụng mã QR Code, Tokenization, thanh toán phi tiếp xúc, công nghệ mPOS… theo xu hướng giao dịch thanh toán điện tử. Chính vì vậy, để tạo môi trường thuận lợi phát triển TTKDTM và đáp ứng yêu cầu thị trường thanh toán, ngày 30/12/2016, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 2545/QĐ-TTg phê duyệt “Đề án phát triển TTKDTM tại Việt Nam giai đoạn 2016-2020”. Trong đó, ngoài các mục tiêu như phát triển mạnh thanh toán thẻ, thúc đẩy thanh toán điện tử trong thương mại điện tử, còn có mục tiêu tập trung phát triển một số phương tiện và hình thức thanh toán mới, hiện đại. Quyết định này cũng yêu cầu nghiên cứu sửa đổi, bổ sung các quy định về TTKDTM, thanh toán bằng tiền mặt, dịch vụ trung gian thanh toán… Tiếp đến, ngày 23/02/2018, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 241/QĐ-TTg phê duyệt Đề án đẩy mạnh thanh toán qua ngân hàng đối với các dịch vụ công thuế, điện, nước, học phí, viện phí và chi trả các chương trình an sinh xã hội (gọi chung là dịch vụ công)…
Ảnh minh họa: Nguồn internet
Có thể thấy, môi trường pháp lý cho hoạt động TTKDTM tại Việt Nam ngày càng được hoàn thiện và phù hợp với xu hướng phát triển mới. Nhờ vậy hoạt động TTKDTM tại Việt Nam đã có sự phát triển mạnh mẽ, với sự cạnh tranh sôi động về phát triển dịch vụ bán lẻ phi tín dụng của các ngân hàng thương mại, các công ty công nghệ hỗ trợ dịch vụ thanh toán, tổ chức trung gian thanh toán... Cùng với đó là sự hưởng ứng từ nhiều đơn vị cung ứng dịch vụ công khi nhận ra lợi ích kinh tế về hợp tác phát triển dịch vụ TTKDTM.
Theo thống kê tính đến cuối năm 2019, số người trưởng thành (trên 15 tuổi) sở hữu tài khoản ngân hàng đã đạt đến 43 triệu, tương đương 63% người ở độ tuổi trưởng thành. Như vậy từ năm 2015 đến 2019 người trưởng thành có tài khoản ngân hàng đã tăng gấp đôi.
Cùng với khuôn khổ pháp lý về TTDKTM tiếp tục được bổ sung và hoàn thiện, hạ tầng thanh toán được tăng cường, công nghệ thông tin ngày càng phát triển cùng nhiều phương tiện thanh toán mới hiện đại ra đời, TTKDTM tại Việt Nam đã tiếp tục tăng mạnh. Cụ thể theo thống kê của Ngân hàng Nhà nước, trung bình mỗi ngày giao dịch điện tử bình quân đạt 380.000 tỷ đồng, tương đương 17 tỉ USD/ngày.
Tính đến cuối tháng 11/2019, giao dịch thanh toán nội địa của thẻ ngân hàng tăng 42% về số lượng và 35% về giá trị so với cùng kỳ năm 2018; giao dịch qua kênh Internet tăng 69,4% về số lượng và 37% về giá trị; thanh toán qua điện thoại di động tăng 169% về số lượng và 225% về giá trị.
Theo thống kê của cơ quan nhà nước tính đến cuối năm 2019, có 78 tổ chức đã được cấp phép thực hiện chức năng thanh toán qua internet, trong đó có 47 đơn vị triển khai dịch vụ thanh toán qua điện thoại di động. Cả nước đang có trên 19.000 máy ATM, 278.440 máy POS và 50.000 điểm chấp nhận thanh toán qua mã QR Code.
Ngoài ra, có 26 tổ chức không phải là ngân hàng đã được Ngân hàng Nhà nước cấp phép hoạt động cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán, trong đó có 23 tổ chức cung ứng dịch vụ ví điện tử, tập trung những tính năng nạp tiền điện thoại, thanh toán qua mã QR, thanh toán hóa đơn dịch vụ cước điện thoại di động, hóa đơn điện nước, internet, các khoản vay tài chính, vay trả góp, vay tiêu dùng, mua vé máy bay, vé xem phim, vé xe, bảo hiểm…
Đặc biệt, với sự cho phép của Chính phủ, Việt Nam cũng đang trong quá trình nghiên cứu triển khai đề án thí điểm dịch vụ Mobile Money. Dịch vụ này cho phép các thuê bao điện thoại không cần có tài khoản ngân hàng mà vẫn có thể thực hiện các giao dịch TTKDTM.
TTKDTM với nhiều tiện ích đã ngày càng phát triển mạnh mẽ và phổ biến ở nước ta. Tuy nhiên, TTKDTM hiện vẫn còn tồn tại nhiều hạn chế, bất cập. Theo đó, việc thúc đẩy TTKDTM trong nền kinh tế còn gặp những trở ngại do thói quen, tâm lý của người dân, cơ sở hạ tầng và sự kết nối, tích hợp giữa đơn vị cung ứng dịch vụ với các hệ thống thanh toán tạo cơ sở để triển khai các sản phẩm, dịch vụ thanh toán còn nhiều hạn chế. Sự thiếu đồng bộ giữa các trung gian thanh toán và các đơn vị cung ứng hàng hóa, dịch vụ cũng đang là rào cản khiến cho người tiêu dùng chưa sử dụng hình thức TTKDTM. Bên cạnh đó, mặc dù số lượng người trưởng thành tại Việt Nam có tài khoản ngân hàng đã tăng mạnh (từ khoảng 30% năm 2015 lên trên 60% năm 2019) song tại các khu vực vùng sâu, vùng xa thì điều kiện tiếp cận với dịch vụ ngân hàng của người dân vẫn còn khá hạn chế. Cùng với đó, các đơn vị chấp nhận TTKDTM hiện mới chỉ tập trung ở các đô thị lớn như TP. Hồ Chí Minh, Hà Nội, Đà Nẵng…
Ngoài ra, các thủ tục mở tài khoản, đổi pin, sử dụng thẻ cũng chưa thật sự mang lại sự thuận tiện với nhiều người dân. Các rủi ro tiềm ẩn về tính bảo mật thông tin khi thanh toán theo hình thức này cũng khiến cho người dân chưa sẵn sàng sử dụng hình thức TTKDTM. Các yếu tố khác như: phí giao dịch, phí duy trì tài khoản ngân hàng còn cao... do đó việc sử dụng tiền mặt thanh toán giao dịch nhỏ, lẻ vẫn là hình thức chi tiêu phù hợp với đại đa số người dân…
Giải pháp thúc đẩy phát triển TTKDTM
Xác định việc thúc đẩy TTKDTM là xu hướng phát triển tất yếu trong bối cảnh của cách mạng công nghiệp 4.0 tạo ra tác động đa chiều, vừa mang lại tiện ích cho người dân, vừa tạo đà tăng trưởng kinh tế và hỗ trợ thực hiện chiến lược tài chính toàn diện thông qua phổ cập dịch vụ tài chính - ngân hàng. Chính vì vậy, để thúc đẩy phát triển TTKDTM, trước hết Nhà nước cần hoàn thiện khuôn khổ pháp lý và cơ chế giám sát trong TTKDTM. Những nội dung cần hoàn thiện không chỉ là hệ thống các văn bản pháp quy liên quan đến các hoạt động thanh toán nói chung trong nền kinh tế, cả thanh toán bằng tiền mặt và TTKDTM, mà cần tạo lập một môi trường cạnh tranh công bằng, bảo đảm khả năng tiếp cận thị trường và tiếp cận dịch vụ đối với các chủ thể có chức năng tương tự như nhau, hình thành cơ chế bảo vệ khách hàng hữu hiệu và bảo đảm quy trình giải quyết tranh chấp hiệu quả.
Đối với các chính sách vĩ mô, cần có sự hài hòa giữa các chính sách khuyến khích phát triển công nghệ tài chính và chính sách quản lý, giám sát các dịch vụ tài chính hiện đại. Theo đó, bên cạnh việc khuyến khích phát triển công nghệ tài chính, cần tăng cường quy định về bảo mật và minh bạch thông tin tại các định chế tài chính; phân định rõ quyền hạn, trách nhiệm của các chủ thể tham gia hoạt động thanh toán, trên cơ sở đó, kiểm soát rủi ro pháp lý thích hợp và đảm bảo phù hợp với các chuẩn mực, thông lệ quốc tế được các định chế tài chính, tiền tệ quốc tế khuyến nghị hoặc được áp dụng chung ở nhiều quốc gia trên thế giới.
Tiếp tục đẩy mạnh hoạt động truyền thông đồng bộ và có hiệu quả trong việc phổ biến kiến thức, nâng cao nhận thức, thay đổi hành vi và cách thức thanh toán tiêu dùng của người dân, qua đó nâng cao khả năng tiếp cận các sản phẩm dịch vụ ngân hàng cho người dân, khuyến khích sử dụng các phương thức TTKDTM.
Hệ thống các ngân hàng, tổ chức tín dụng cần tích hợp các loại thẻ với các thẻ thanh toán mà người dân đang sử dụng phổ biến để giảm thủ tục đăng ký mở thẻ và thẻ này có thể sử dụng trong nhiều hệ thống ngân hàng.
Ngoài ra, đối với ngành Ngân hàng cần tiếp tục cập nhật và áp dụng các biện pháp tiên tiến bảo đảman ninh, an toàn cho các hệ thống thanh toán, các sản phẩm dịch vụ thanh toán; đồng thời, tăng cường sự giám sát của cơ quan quản lý, sự phối hợp giữa ngân hàng với các đơn vị liên quan trong công tác đảm bảo an ninh, an toàn. Bên cạnh đó, đẩy nhanh việc hiện đại hoá công nghệ và các hệ thống thanh toán. Hiện đại hoá hệ thống thanh toán điện tử của ngân hàng sẽ giúp ngân hàng xây dựng được kết cấu hạ tầng hiện đại, để cung cấp các sản phẩm dịch vụ đa dạng, ngày càng đáp ứng tốt hơn các nhu cầu của khách hàng, giảm chi phí vận hành, tăng cường hiệu quả quản lý và tăng hiệu quả kinh doanh.
Các ngân hàng thương mại cần tăng cường các hoạt động marketing hướng dẫn khách hàng mở tài khoản, giao dịch thanh toán qua các phương tiện điện tử. Đặc biệt là phát triển thị trường tại các khu vực nông thôn, vùng sâu, vùng xa.
Nghiên cứu điều chỉnh mức phí hợp lý cho những khách hàng có nhiều giao dịch trong một ngày, nhất là những giao dịch nhỏ.
Đối với các tổ chức cung ứng hàng hóa, dịch vụ: Cần tăng cường liên kết với nhau, với các ngân hàng trong việc kết nối giao dịch qua ví điện tử để người mua hàng có thể mua qua ví điện tử. Thông qua sự liên kết, phối hợp với các tổ chức cung ứng dịch vụ ví điện tử nên triển khai quảng bá, giới thiệu sản phẩm, cách thức sử dụng cho người dùng.
Đối với người tiêu dùng khi thực hiện TTKDTM cần nâng cao cảnh giác, đảm bảo tính bảo mật thông tin ở mức cao nhất, tránh để lộ thông tin cá nhân và nên sử dụng phương thức xác thực 2 lớp để đảm bảo an toàn khi sử dụng./.
TS. Trần Thị Thanh Hương
Học viện Ngân Hàng