Trong thời đại của dữ liệu, những con số không chỉ đơn thuần là kết quả mà chúng là câu chuyện sinh động về đời sống kinh tế - xã hội. Là công cụ giúp con người hiểu mình, hiểu xã hội và vạch ra con đường phía trước một cách chính xác, khoa học và hiệu quả.
Khi cuộc sống được "đo" bằng dữ liệu
Cuộc sống hiện đại không thiếu dữ liệu - từ chiếc đồng hồ thông minh đo nhịp tim, ứng dụng quản lý chi tiêu hàng ngày, đến bảng điểm học tập, hồ sơ y tế cá nhân, lịch sử mua sắm online hay thậm chí cả hành vi truy cập mạng xã hội. Theo báo cáo Digital 2024 của We Are Social, trung bình một người Việt Nam sử dụng Internet 6 giờ 43 phút mỗi ngày, trong đó khoảng 2 giờ dành cho mạng xã hội. Đây không chỉ là con số phản ánh thói quen, mà còn là tín hiệu để điều chỉnh hành vi như: Cảnh báo về nguy cơ “nghiện mạng” hay đề xuất khung giờ học tập - nghỉ ngơi hợp lý hơn. Qua thống kê, nếu biết cách sử dụng, dữ liệu thống kê sẽ không còn là thứ chỉ dành cho cán bộ chuyên môn, mà trở thành công cụ hữu ích trong từng cá nhân, từng gia đình và từng tổ chức.
Dữ liệu cá nhân từ hiểu mình đến làm chủ tương lai
Một bạn trẻ lớp 12 có thể dùng biểu đồ học lực các môn trong 3 năm THPT để xác định đâu là thế mạnh thật sự, từ đó chọn ngành học đúng năng lực thay vì chạy theo trào lưu. Một người lao động trẻ có thể phân tích dòng tiền hằng tháng - bằng cách dùng app ngân hàng hoặc Excel - để biết rằng khoản chi cho cà phê và giải trí chiếm bao nhiêu % thu nhập để từ đó đưa ra quyết định tài chính thông minh hơn. Ngay cả những lĩnh vực cảm tính như tình cảm, hạnh phúc, sự hài lòng trong công việc,… cũng đang được đo lường bằng dữ liệu.
Chẳng hạn, Google từng triển khai chương trình “People Analytics” - thu thập ý kiến nhân viên bằng khảo sát ẩn danh và số liệu nội bộ để điều chỉnh văn hóa công ty, tăng hiệu suất lao động mà không cần tăng giờ làm.
Dữ liệu - Công cụ hoạch định chính sách và phát triển quốc gia
Không dừng lại ở cá nhân, dữ liệu thống kê còn là “bản đồ chiến lược” của các cấp lãnh đạo. Trong giáo dục: Từ kỳ thi tốt nghiệp THPT, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã áp dụng phân tích dữ liệu điểm thi để xây dựng đề thi phù hợp, điều chỉnh lộ trình cải cách chương trình phổ thông. Trong y tế: Hệ thống tiêm chủng COVID-19 từng sử dụng dữ liệu cập nhật theo thời gian thực để xác định khu vực nguy cơ cao, ưu tiên tiêm vaccine trước. Trong phát triển kinh tế - xã hội: Niên giám thống kê tỉnh, số liệu về hộ nghèo, tỷ lệ lao động qua đào tạo… là cơ sở để phân bổ ngân sách, xây dựng đề án giảm nghèo, hỗ trợ doanh nghiệp hay chuyển đổi số.
Khi cuộc sống được đo bằng dữ liệu. Ảnh: Minh họa
Tư duy dữ liệu - Nền tảng của công dân số
Thế giới đang chuyển mình mạnh mẽ theo hướng “ra quyết định dựa trên dữ liệu” (data-driven decision making). Trong bối cảnh đó, việc hiểu và sử dụng dữ liệu không còn là lựa chọn, mà là năng lực cốt lõi. Tại nhiều quốc gia phát triển, kỹ năng làm việc với dữ liệu (data literacy) đã được đưa vào giảng dạy từ cấp tiểu học - từ biểu đồ cột đến phân tích xu hướng đơn giản. Việt Nam cũng đang có những bước đi ban đầu, song vẫn cần đầu tư mạnh hơn để đào tạo thế hệ công dân số biết “nói chuyện với dữ liệu” một cách thông minh và đạo đức.
Thách thức bảo vệ dữ liệu cá nhân và trách nhiệm sử dụng
Dữ liệu quý như vàng - nhưng nếu khai thác không đúng, nó có thể trở thành con dao hai lưỡi. Câu chuyện lộ thông tin khách hàng, rò rỉ dữ liệu cá nhân hay thao túng dư luận bằng dữ liệu sai lệch đã không còn xa lạ. Do đó, song song với việc nâng cao năng lực sử dụng dữ liệu, cần khẩn trương xây dựng cơ chế bảo vệ dữ liệu cá nhân, giáo dục kỹ năng số và đạo đức số, nhất là với giới trẻ.
Dữ liệu ánh sáng dẫn đường
Dữ liệu là thứ ngôn ngữ toàn cầu - nó không biết nói dối, không bị chi phối bởi cảm xúc và luôn tồn tại ở đó, chờ con người khai phá. Khi biết đo lường, phân tích và hành động dựa trên dữ liệu, mỗi cá nhân, tổ chức và quốc gia sẽ giảm bớt rủi ro, tăng khả năng thích nghi, và quan trọng nhất: Làm chủ tương lai thay vì bị cuốn theo thời cuộc. “Chúng ta đừng đoán - Xin hãy để dữ liệu lên tiếng.” (Let’s stop guessing – let the data speak)./.
Hoàng Lê Tuyên - Trưởng phòng Tổ chức Hành chính,
Chi cục Thống kê tỉnh Tuyên Quang