Năm 2025 đánh dấu cột mốc 30 năm Việt Nam gia nhập Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN). Dấu mốc 30 năm không chỉ mở ra kỷ nguyên mới cho Việt Nam hội nhập với thế giới, mà còn đặt nền tảng cho một cộng đồng ASEAN đoàn kết, hợp tác và phát triển mạnh mẽ.
Chấm dứt đối đầu, chia rẽ, mở ra kỷ nguyên mới
Ngày 28/7/1995, Việt Nam chính thức trở thành thành viên thứ 7 của ASEAN, nhưng quá trình hội nhập đã được khởi động từ trước đó, như tham gia Hiệp ước Thân thiện và hợp tác, trở thành quan sát viên từ tháng 7/1992, cũng như tham gia nhiều hoạt động của ASEAN từ năm 1993.
Năm 1995 được coi là một trong những dấu mốc quan trọng nhất của ASEAN bởi đây là thời điểm chấm dứt sự nghi kỵ, chia rẽ, đối đầu, mâu thuẫn sâu sắc giữa Việt Nam với 6 thành viên ASEAN, tạo ra mối quan hệ, hợp tác chặt chẽ. Trước đó, khi thế giới phân chia thành 2 cực do Hoa Kỳ và Liên Xô (cũ) đứng đầu, ít chính khách và nhà phân tích chính trị nào trên thế giới có thể mường tượng đến viễn cảnh Việt Nam - ASEAN, vốn là 2 thế lực đối đầu, chia rẽ, chuyển sang mối quan hệ hợp tác ngày càng gắn bó chặt chẽ, không thể tách rời, cộng sinh với nhau để cùng tồn tại và phát triển.
Ảnh minh họa
Sự kiện Việt Nam trở thành thành viên chính thức ASEAN đã mở ra cơ hội, tạo tiền đề để Lào và Myanmar gia nhập ASEAN vào tháng 7/1997 và 2 năm sau, năm 1999, Campuchia chính thức gia nhập“gia đình ASEAN”, hình thành một cộng đồng như ngày nay với trên 675 triệu dân (chiếm gần 8% dân số thế giới), quy mô kinh tế đứng thứ 5 thế giới.
Đối với Việt Nam, quyết định gia nhập ASEAN 30 năm trước không chỉ đóng góp vào việc ổn định an ninh, chính trị chung của khu vực, khép lại một giai đoạn của nghi kỵ, đối đầu và phân rẽ, mà còn là sự khởi đầu để hội nhập với khu vực và thế giới. Có thể nói, nếu không có sự kiện ngày 28/7/1995, thì Việt Nam ngày nay không thể thiết lập được 9 mối quan hệ đối tác chiến lược toàn diện, trong đó có 4 nước là Ủy viên thường trực Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc (Nga, Mỹ, Trung Quốc và Pháp), 19 đối tác chiến lược và 13 đối tác toàn diện, cùng 17 hiệp định thương mại tự do song phương và đa phương.
Nhìn lại 3 thập kỷ vừa qua, có thể thấy, Việt Nam ngày càng tham gia đóng góp quan trọng, trở thành nhân tố tích cực và có trách nhiệm với “gia đình ASEAN”. Từ một quốc gia nghèo đói, bị cô lập, cấm vận trong suốt thời kỳ chiến tranh lạnh, yếu thế trên các diễn đàn quốc tế, Việt Nam đã trở thành quốc gia có vị thế quan trọng trên chính trường quốc tế, trở thành nền kinh tế ở tầm trung thế giới; và từ một nước nông nghiệp lạc hậu, đã trở thành một trong những trung tâm sản xuất công nghiệp, cung ứng sản phẩm hàng hóa đến khắp nơi trên thế giới.
Dấu ấn Việt Nam trong ASEAN
Chỉ sau 2 năm gia nhập, vào năm 1997, Việt Nam đã tổ chức thành công Hội nghị không chính thức lần thứ hai của ASEAN tại Hà Nội. Tại đây, các lãnh đạo đã thông qua Kế hoạch Hành động Hà Nội và xác định Tầm nhìn ASEAN 2020 với nguyên tắc sống trong hòa bình, ổn định và thịnh vượng, liên kết với nhau trong mối quan hệ đối tác, phát triển năng động và đùm bọc lẫn nhau. Kế hoạch Hành động Hà Nội đặt nền móng cho việc tăng cường hợp tác vĩ mô và tài chính; tăng cường hội nhập kinh tế lớn hơn bằng việc đẩy nhanh hơn tự do hóa thương mại, dịch vụ; hài hoà hải quan; thực hiện Hiệp định khung về đầu tư ASEAN; bảo đảm an ninh lương thực; thúc đẩy xây dựng năng lực và phát triển nguồn nhân lực; tăng cường hợp tác và cách tiếp cận chung trong các vấn đề quốc tế; thúc đẩy phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa, tăng cường hòa bình và an ninh trong khu vực…
Sau 1 năm, vào tháng 12/1998, Việt Nam đã đăng cai tổ chức Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 6 (ASEAN Summit 6) với chủ đề: “Ðoàn kết, hợp tác vì một ASEAN hòa bình, ổn định và phát triển đồng đều”. Đây là Hội nghị thành công, được cộng đồng quốc tế đánh giá cao khi các nhà lãnh đạo đồng thuận, nhất trí thông qua Tuyên bố Hà Nội và Chương trình Hành động Hà Nội, góp phần tăng cường đoàn kết, đẩy mạnh hợp tác, khôi phục hình ảnh ASEAN và định hướng phát triển; Tuyên bố về các biện pháp mạnh mẽ để cải thiện môi trường đầu tư ASEAN, đồng thời thông qua 4 hiệp định hợp tác trên các lĩnh vực cụ thể và quyết định kết nạp Campuchia làm thành viên thứ 10.
Chương trình Hành động Hà Nội là định hướng quan trọng để thực hiện Tầm nhìn ASEAN; đẩy mạnh liên kết ASEAN, nhất là trong lĩnh vực kinh tế; tập trung trao đổi vấn đề nhằm thu hẹp khoảng cách phát triển, giúp các thành viên mới (Việt Nam, Lào, Myanmar và Campuchia).
Năm 2010, Việt Nam lần đầu tiên giữ vai trò Chủ tịch ASEAN. Có thể nói, kể từ khi ASEAN được thành lập (ngày 8/8/1967), chưa có nước nào thành công như Việt Nam khi giữ vai trò Chủ tịch ASEAN năm 2010. Chỉ riêng về vấn đề chính trị - an ninh, Việt Nam đã chủ động phối hợp với các thành viên triển khai Kế hoạch tổng thể về xây dựng Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN (ASPC), nhất là trong 14 lĩnh vực ưu tiên được đẩy mạnh, tăng cường đối thoại và hợp tác về các vấn đề chính trị - an ninh, nâng cao hiểu biết và tin cậy giữa các quốc gia, vì lợi ích chung là hòa bình, an ninh, hợp tác và phát triển ở khu vực. Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF) tiếp tục hoạt động mạnh mẽ và được bổ sung với việc lập một số cơ chế mới như Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN mở rộng với các đối tác quan trọng (ADMM+), Hội nghị Những người đứng đầu các cơ quan an ninh ASEAN (MACOSA) và Diễn đàn Biển ASEAN (AMF). Các công cụ bảo đảm hòa bình và an ninh khu vực tiếp tục được củng cố và phát huy tác dụng, nhất là Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác (TAC), Hiệp ước về Khu vực Đông Nam Á không có vũ khí hạt nhân (SEANWFZ).
Đặc biệt, mặc dù vẫn còn những quan điểm chưa thật sự đồng thuận về lợi ích trên biển Đông, nhưng các bên vẫn ra được Tuyên bố về Cách ứng xử của các bên liên quan ở Biển Đông (DOC) đặt nền móng để xây dựng Bộ quy tắc ứng xử ở biển Đông (COC) làm nền tảng cho sự ổn định trong khu vực và thúc đẩy sự hiểu biết giữa các quốc gia tranh chấp.
Bên cạnh đó, Việt Nam đã tạo dấu ấn mạnh với ASEAN khi quyết định mở rộng Hội nghị Cấp cao Đông Á lần thứ 5 (EAS-5) tại Hà Nội vào tháng 10/2010. EAS là một diễn đàn đối thoại về các vấn đề chiến lược, kinh tế và chính trị, bao gồm 10 nước ASEAN cùng Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Australia, New Zealand và Ấn Độ. EAS-5 là hội nghị đặc biệt, bởi ngoài 16 thành viên, còn có sự hiện diện của Liên bang Nga và Mỹ do ngoại trưởng Sergey Lavrov và Hillary Clinton dẫn đầu với tư cách là khách mời đặc biệt của nước chủ nhà - Việt Nam, mở đường để kết nạp Nga và Mỹ vào “ngôi nhà chung EAS”.
Năm 2020, Việt Nam tiếp tục được tín nhiệm làm Chủ tịch ASEAN lần thứ 2. Với những kinh nghiệm từ khóa Chủ tịch trước, Việt Nam đã chuẩn bị thực hiện trách nhiệm Chủ tịch ASEAN đầy khí thế và hưng phấn, với rất nhiều nội dung, kế hoạch, chương trình nghị sự đã được lập trình. Tuy nhiên, thách thức không thể lường trước là đại dịch Covid-19 bùng phát, khiến mọi hoạt động trên thế giới gần như ngưng trệ, khiến mọi kế hoạch bị đảo lộn. Trong hoàn cảnh khó khăn chưa từng có tiền lệ, Việt Nam đã kịp thời chuyển trạng thái hoạt động từ thực hiện các cuộc họp, thảo luận trực tiếp truyền thống sang trực tuyến, nên vẫn điều phối, duy trì được trạng thái hoạt động của ASEAN bình thường.
Với tinh thần “Gắn kết và chủ động thích ứng”, dưới sự điều phối của Chủ tịch ASEAN, các nước trong khu vực đã mạnh mẽ vượt qua, thực hiện thành công các mục tiêu ưu tiên hợp tác đã đề ra cho năm 2020, góp phần đưa ASEAN ngày càng trở nên đoàn kết, gắn kết, với khả năng tự cường và thích ứng cao hơn với đại dịch. Ngay cả trong “đại dịch thế kỷ”, dưới sự điều phối của Chủ tịch ASEAN, hoạt động xây dựng Cộng đồng ASEAN tiếp tục được đẩy mạnh và đạt nhiều tiến triển. Điển hình là việc ký kết thành công Hiệp định Đối tác kinh tế toàn diện khu vực (RCEP), hợp tác an sinh, xã hội tiếp tục được bảo đảm, quan hệ đối ngoại đi vào chiều sâu, thực chất và hiệu quả hơn.
Việc chủ trì tổ chức suôn sẻ hàng loạt hội nghị quan trọng theo hình thức trực tuyến đã cho thấy thành công trong quá trình chuyển đổi số ở Việt Nam, là minh chứng cho năng lực và khả năng sẵn sàng của Việt Nam trong thời đại kỷ nguyên số. Sau 25 năm tham gia ASEAN, Việt Nam đã trở thành một trong những thành viên nòng cốt, dẫn dắt, xây dựng và xác định các luật chơi trong nội khối và khu vực, trở thành một chỗ dựa vững chắc và tin cậy của các thành viên.
Việt Nam đã hoàn thành sứ mệnh Chủ tịch ASEAN năm 2020 theo cách chủ động nhất, trách nhiệm nhất, sáng tạo nhất, bản lĩnh nhất và hiệu quả nhất. Việc hoàn thành sứ mệnh Chủ tịch ASEAN năm 2020 cho thấy, Việt Nam đã và đang phát huy bản sắc ngoại giao Việt Nam và “trường phái ngoại giao Hồ Chí Minh”, luôn kiên trì, kiên định mục tiêu, nguyên tắc, song hết sức linh hoạt về sách lược - “dĩ bất biến, ứng vạn biến”, luôn tìm cách biến “nguy” thành “cơ” thông qua cách tiếp cận chủ động, bản lĩnh và cách làm sáng tạo, cùng với sự chân thành, chính trực, luôn vì lợi ích và trách nhiệm chung.
Cùng với đó, Việt Nam cũng tích cực nâng cao hiệu quả hợp tác với ASEAN trên cả 3 trụ cột, trong đó coi hợp tác chính trị - an ninh là trọng yếu, thường xuyên, hợp tác kinh tế là trung tâm, hợp tác văn hóa - xã hội là nền tảng, mang lại lợi ích thiết thực cho nhân dân, địa phương, doanh nghiệp Việt Nam và các nước.
Hợp tác kinh tế, thương mại giữa Việt Nam và ASEAN đã phát triển nhanh chóng cả về chiều rộng lẫn chiều sâu. Trong giai đoạn 2011 - 2021, kim ngạch thương mại hai chiều giữa Việt Nam và ASEAN tăng từ 34,5 tỷ USD (năm 2011) lên 70,2 tỷ USD (năm 2021).
Xuất nhập khẩu Việt Nam - ASSEAN giai đoạn 2011-2024
Đặc biệt, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu giữa Việt Nam và khối ASEAN lần đầu tiên đạt 83,9 tỷ USD trong năm 2024, cao nhất từ trước tới nay.
Việt Nam - ASEAN: Đồng hành vươn lên trong kỷ nguyên mới
Có thể thấy, những đóng góp nổi bật của Việt Nam trong gần 30 năm qua trong ASEAN cùng những thành tựu đạt được của đất nước trong gần 40 năm đổi mới đã trở thành cơ sở, động lực giúp Việt Nam tiếp tục phát huy vai trò nòng cốt trong ASEAN thời gian tới.
Tại Diễn đàn Tương lai ASEAN - một sáng kiến của Việt Nam nhằm tạo ra khuôn khổ đối thoại mới về tương lai phát triển của ASEAN vào tháng 4/2024, Thủ tướng Phạm Minh Chính đã khẳng định: “Việt Nam luôn coi ASEAN là một trong những ưu tiên hàng đầu trong chính sách đối ngoại, an ninh, kinh tế, quốc phòng, luôn nỗ lực hết mình vì Cộng đồng ASEAN đoàn kết, vững mạnh, có vai trò, vị thế ngày càng cao trong khu vực và trên thế giới”.
Tại Hội nghị Cấp cao ASEAN 44, 45 với chủ đề “Thúc đẩy Kết nối và Tự cường” diễn ra vào đầu tháng 10/2024, Thủ tướng Phạm Minh Chính tiếp tục nhấn mạnh, trong bối cảnh thế giới ngày càng biến động, ASEAN tiếp tục là điểm sáng kinh tế toàn cầu, là cầu nối của đối thoại, hợp tác và là tâm điểm của các tiến trình hội nhập, liên kết ở khu vực. Các khuôn khổ về kinh tế số, kinh tế biển xanh, kinh tế tuần hoàn… đang từng bước định hình nội hàm hợp tác mới ở khu vực.
Thủ tướng Phạm Minh Chính đề nghị hơn lúc nào hết, ASEAN cần lấy tự cường làm nền tảng để vươn tầm, lấy kết nối làm trọng tâm để bứt phá và lấy đổi mới sáng tạo làm động lực để tiên phong dẫn dắt.
Đặc biệt, trong bối cảnh ASEAN đang chuẩn bị cho giai đoạn phát triển mới với tư duy mới, tầm nhìn mới, động lực mới và tâm thế mới, Thủ tướng Phạm Minh Chính nhấn mạnh, tự cường và tự chủ chiến lược sẽ là nền tảng để ASEAN vững vàng trước mọi biến động; thúc đẩy kết nối bên trong kết hợp với kết nối bên ngoài, kết nối công - tư, kết nối đa lĩnh vực; đổi mới sáng tạo là sức bật và động lực chính cho ASEAN bắt kịp, tiến cùng và vượt lên với khu vực và thế giới.
Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 44, 45 đã khép lại năm hợp tác ASEAN 2024 đầy ý nghĩa. Năm 2025 sắp tới, ASEAN dự kiến thông qua Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN 2045 cùng bốn kế hoạch chiến lược về chính trị
- an ninh, kinh tế, văn hóa - xã hội và kết nối. Đây là bước tiến hứa hẹn thúc đẩy sự đổi mới, sáng tạo và phát triển bền vững không chỉ cho khu vực mà còn cho từng quốc gia thành viên.
Năm 2025 được coi là bản lề của giai đoạn mới này, Việt Nam đã và đang chuẩn bị cho dấu mốc kỷ niệm 30 năm gia nhập ASEAN, đồng thời sẵn sàng đóng góp nhiều hơn nữa và hiệu quả hơn nữa cho tiến trình liên kết, thúc đẩy tâm điểm tăng trưởng và hợp tác khu vực, vì mục tiêu chung là hòa bình, an ninh, ổn định và phát triển bền vững./.
Thu Hường