Trong nhiều thập kỷ qua, lĩnh vực nghiên cứu và phát triển (R&D) vắc xin dự phòng và kiểm soát các bệnh nguy hiểm ở Việt Nam luôn được Chính phủ, các Bộ, ngành liên quan quan tâm và đầu tư mạnh mẽ. Nhờ đó, việc nghiên cứu, sản xuất vắc xin đã đạt những kết quả nhất định. Tuy nhiên, Việt Nam vẫn đang đứng trước bài toán khó về vấn đề thiếu vắc xin. Điều đó làm ảnh hưởng đến hiệu quả công tác chăm sóc và bảo vệ sức khỏe cộng đồng, tác động đáng kể đến kinh tế - xã hội.
Thực trạng đáp ứng nhu cầu vắc xin trong nước
Trong nhiều thập kỷ qua, lĩnh vực nghiên cứu và phát triển (R&D) vắc xin dự phòng và kiểm soát các bệnh nguy hiểm ở Việt Nam luôn được Chính phủ, các Bộ, ngành liên quan quan tâm và đầu tư mạnh mẽ. Nhờ đó, việc nghiên cứu, sản xuất vắc xin đã đạt những kết quả nhất định. Nhiều đề tài nghiên cứu khoa học cấp Nhà nước, cấp bộ và cấp cơ sở đã được thực hiện nhằm nghiên cứu hoặc tiếp thu chuyển giao công nghệ sản xuất các loại vắc xin thiết yếu và các loại sinh phẩm quan trọng phục vụ công tác chăm sóc và bảo vệ sức khỏe cộng đồng. Bên cạnh đó, Việt Nam đã tiếp thu chuyển giao công nghệ, triển khai các đề tài R&D thành các dự án sản xuất thử nghiệm và tiến hành sản xuất trên quy mô công nghiệp nhằm phục vụ cho nhu cầu tiêm chủng bảo vệ sức khỏe của người dân.
Đến nay, Việt Nam đã tự tin làm chủ công nghệ và sản xuất được vắc xin phục vụ Chương trình Tiêm chủng mở rộng và một số vắc xin khác. Các cơ sở sản xuất vắc xin, sinh phẩm y tế cũng đang tiến hành nghiên cứu sản xuất một số loại vắc xin đặc chủng như: Vắc xin Hib cộng hợp, thương hàn vi cộng hợp, vắc xin phối hợp, vắc xin sốt xuất huyết, vắc xin dại trên tế bào vero, thương hàn vi, kháng huyết thanh kháng dại...
Đến nay, Việt Nam đã tự tin làm chủ công nghệ và sản xuất được vắc xin phục vụ
Chương trình Tiêm chủng mở rộng và một số vắc xin khác
Những nỗ lực trên đã góp phần tạo nên thành công trong việc khống chế và đẩy lùi nhiều bệnh truyền nhiễm nguy hiểm, bệnh dịch lưu hành hàng năm có thể gây ra dịch bệnh lớn như: Sởi, bạch hầu, ho gà, uốn ván, bại liệt, dịch tả, thương hàn… qua đó bảo đảm an toàn sức khỏe cho cộng đồng. Các nghiên cứu sản xuất, thử nghiệm vắc xin đã góp phần đưa Việt Nam trở thành nước có thế mạnh về sản xuất vắc xin trên thế giới. Đáng chú ý, năm 2021, Việt Nam đã nghiên cứu và sản xuất thành công vắc xin Covid-19, đem lại động lực và hy vọng cho người dân trong bối cảnh cả nước trông chờ và phụ thuộc vào nguồn cung vắc xin hạn hẹp của thế giới. Trong giai đoạn thử nghiệm lâm sàng, các chuyên gia cho biết, có loại vắc xin Covid-19 của Việt Nam đã đạt yêu cầu về tính an toàn, thậm chí được dung nạp tốt và sinh kháng thể trung hòa ở mức cao hơn so với một số loại vắc xin nhập khẩu. Cùng với đó, Việt Nam đã nhận chuyển giao công nghệ sản xuất 3 loại vắc xin Covid-19 của Nga, Mỹ và Nhật Bản một cách nhanh chóng.
Tuy nhiên, câu chuyện thiếu vắc xin vẫn còn tồn tại không riêng với quốc gia nào, nhất là với Việt Nam. Báo cáo “Tình hình trẻ em năm 2023” của Quỹ Nhi đồng Liên Hợp Quốc (UNICEF) cho biết, năm 2023, cứ 5 trẻ em thì có 1 trẻ không được tiêm và tiêm không đầy đủ vắc xin cần thiết, dẫn đến nguy cơ mắc các bệnh truyền nhiễm, gián đoạn học tập do điều trị, thậm chí mất đi tương lai và cơ hội sống. Theo ước tính, mỗi năm, Việt Nam có 1,5 triệu trẻ dưới 1 tuổi cần tiêm chủng các mũi vắc xin trong Chương trình tiêm chủng mở rộng. Tỷ lệ tiêm chủng đầy đủ cho trẻ dưới 1 tuổi từ năm 1993 luôn được duy trì ở mức trên 90% ở quy mô tuyến tỉnh. Nhìn theo chiều ngược lại, vẫn còn gần 10% trẻ em Việt Nam chưa được bảo vệ đầy đủ bởi vắc xin.
Đáng nói là trong giai đoạn 2021-2022, tỷ lệ tiêm chủng ở trẻ bị ảnh hưởng bởi dịch Covid-19; thậm chí sau đại dịch, tỷ lệ trẻ em bỏ lỡ các mũi tiêm quan trọng đầu đời rất cao. Báo cáo Tình hình trẻ em thế giới 2023 của UNICEF cho biết, tỷ lệ bao phủ tiêm chủng sụt giảm tại 112 quốc gia trong 3 năm, từ năm 2019-2021. Có gần 200 nghìn trẻ em Việt Nam nằm trong tổng số 67 triệu trẻ em không được tiêm vắc-xin đầy đủ của thế giới. Việt Nam nằm trong số 20 quốc gia có số trẻ em “0 liều vắc-xin” nhiều nhất thế giới, với số lượng trên 187,3 nghìn trẻ em dưới 1 tuổi không được tiêm một loại vắc xin nào trong năm 2021.
Đặc biệt, từ năm 2023, do thiếu nguồn cung một số loại vắc xin miễn phí, nhiều trẻ em chưa được tiêm bù, tiêm mới đúng lịch nên tỷ lệ tiêm chủng đầy đủ cho trẻ dưới 1 tuổi bị ảnh hưởng lớn. Thông tin từ Bộ Y tế, tính đến giữa tháng 12/2023, Việt Nam còn thiếu vắc xin 5 trong 1 của Chương trình Tiêm chủng mở rộng từ tháng 2/2023; thiếu vắc xin DPT (phòng 3 bệnh bạch hầu, ho gà, uốn ván) từ tháng 4/2023; một số loại vắc xin khác chỉ đủ cung cấp cho tới tháng 10/2023. Thậm chí, kết quả tiêm chủng đầy đủ cho trẻ dưới 1 tuổi trong 10 tháng của năm 2023 trên quy mô toàn quốc chỉ đạt 66,4%. Trong đó, khu vực Tây Nguyên có tỷ lệ tiêm thấp nhất (đạt 48,6%), tiếp đến là miền Trung với 64,5%, miền Bắc là 67,3% và miền Nam là 69,1%.
Số lượng vắc xin sản xuất trong nước chưa đủ để cung ứng cho nhu cầu tiêm chủng của cả nước. Vắc xin 5 trong 1 - vắc xin quan trọng trong chương trình tiêm chủng mở rộng, giúp bảo vệ trẻ em phòng các bệnh bạch hầu, uốn ván, ho gà, viêm gan B và Haemophilus Influenzae loại B (Hib) phải nhập khẩu nên thời gian cung ứng phụ thuộc nhất định vào nhà sản xuất nước ngoài và đơn vị trúng thầu. Việc thiếu hụt vắc xin tiêm chủng, nhất là thiếu hụt vắc xin cho trẻ em có thể dẫn đến bùng phát các bệnh có thể phòng ngừa bằng vắc xin. Đây cũng là các nguy cơ chính đe dọa những thành tựu mà Việt Nam đã đạt được trong việc giảm tỉ lệ tử vong trẻ em trong những thập niên qua; cùng với đó là những hệ lụy gây thiệt hại đáng kể cả về vật chất, tinh thần cho gia đình và xã hội.
Nhiều giải pháp nhằm tăng cường khả năng cung ứng vắc xin trong nước
Để giải bài toán thiếu vắc xin, trong nhiều năm, Chính phủ đã dành sự quan tâm đặc biệt và nhiều chính sách nhằm đáp ứng đủ các loại vắc xin cần thiết cho chương trình tiêm chủng mở rộng và các loại vắc xin khác theo nhu cầu của người dân; đảm bảo nguồn cung bền vững trong nước và tính đến khả năng xuất khẩu vắc xin của Việt Nam ra thế giới trong tương lai.
Đáng chú ý là Quyết định phê duyệt Chương trình khoa học và công nghệ trọng điểm cấp quốc gia “Nghiên cứu sản xuất vắc xin sử dụng cho người đến năm 2030” số 1657/QĐ-TTg ngày 01/10/2021 của Thủ tướng Chính phủ. Chương trình đặt mục tiêu nghiên cứu làm chủ công nghệ sản xuất vắc xin sử dụng cho người; nâng cao trình độ, năng lực của các tổ chức, doanh nghiệp nghiên cứu, sản xuất vắc xin trong nước, sẵn sàng đối phó với dịch bệnh mới phát sinh. Đồng thời phấn đấu 100% vắc xin trong nước đạt tiêu chuẩn tương đương với tiêu chuẩn quốc tế, bảo đảm cho Chương trình tiêm chủng mở rộng và một số vắc xin khác; từng bước đưa vắc xin Việt Nam tham gia thị trường quốc tế; đến năm 2025, làm chủ công nghệ sản xuất 10 loại vắc xin và sản xuất được tối thiểu 03 loại vắc xin; đến năm 2030, làm chủ được công nghệ sản xuất 15 loại vắc xin và sản xuất được tối thiểu 05 loại vắc xin.
Ngày 25/10/2022, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành quyết định 1286/QĐ-TTg phê duyệt Chương trình đảm bảo nguồn cung ứng vắc xin cho tiêm chủng đến năm 2030 với mục tiêu đáp ứng đủ nhu cầu vắc xin phòng các bệnh truyền nhiễm bắt buộc triển khai trong Chương trình tiêm chủng mở rộng, vắc xin dùng cho tiêm chủng dịch vụ và vắc xin dùng trong phòng, chống dịch bệnh. Mục tiêu đến năm 2025, Việt Nam sẽ làm chủ công nghệ sản xuất 10 loại vắc xin; sản xuất được tối thiểu 03 loại vắc xin, trong đó có vắc xin phòng bệnh phối hợp 5 trong 1 phòng các bệnh: Bạch hầu, ho gà, uốn ván, bệnh do Haemophilus Influenzae (Hib) và một trong hai bệnh Bại liệt hoặc Viêm gan B. Đến năm 2030, làm chủ được công nghệ sản xuất 15 loại vắc xin, sản xuất được tối thiểu 05 loại vắc xin, các vắc xin sản xuất trong nước bảo đảm đạt tiêu chuẩn tương đương với tiêu chuẩn quốc tế. Các Chương trình đều có nhiệm vụ, giải pháp cụ thể, tập trung vào một số giải pháp trọng điểm như: Hoàn thiện cơ chế, chính sách; tăng cường đầu tư cho cơ sở vật chất, ứng dụng thành tựu khoa học công nghệ trong nghiên cứu và sản xuất vắc xin; tăng cường nguồn nhân lực và nhân lực chất lượng cao.
Để giải quyết vấn đề cấp bách trước mắt, ngày 10/7/2023, Chính phủ đã ban hành Nghị quyết số 98/NQ- CP về việc bố trí ngân sách trung ương năm 2023 cho Bộ Y tế để mua vắc xin cho Chương trình tiêm chủng mở rộng. Chính phủ giao Bộ Y tế hướng dẫn các địa phương lập kế hoạch, xác định nhu cầu vắc xin theo từng chủng loại, cơ cấu vắc xin cần thiết, danh mục và lộ trình tiếp nhận từng loại vắc xin đảm bảo lộ trình tăng số lượng vắc xin trong Chương trình tiêm chủng mở rộng.
Từ những ngày đầu năm 2024, Việt Nam đã hoàn thành đặt hàng 10/10 loại vắc xin sử dụng trong chương trình tiêm chủng mở rộng từ các nhà sản xuất trong nước để nhanh chóng tiến hành phân bổ, chuyển đến các địa phương. Cụ thể, 1,55 triệu liều vắc xin phòng lao (BCG); 1 triệu liều vắc xin viêm gan B; 4,98 triệu liều vắc xin bại liệt uống (OPV); 1,9 triệu liều vắc xin sởi; 1,7 triệu liều vắc xin sởi-rubella; 1,4 triệu liều vắc xin viêm não Nhật Bản; 1,53 triệu liều vắc xin phối hợp bạch hầu - ho gà - uốn ván (DPT); trên 1,47 triệu liều vắc xin uốn ván; trên 1,37 triệu liều vắc xin uốn ván - bạch hầu (Td). Số lượng 9 loại vắc xin này đủ để tiêm chủng bù mũi cho trẻ em chưa được tiêm trong năm 2023 và các trẻ đến lịch tiêm trong 6 tháng đầu năm 2024. Riêng hơn 549,1 nghìn liều vắc xin Rota phòng bệnh tiêu chảy cấp, là vắc xin mới sẽ đưa vào Chương trình tiêm chủng mở rộng để tiêm cho trẻ dưới 1 tuổi, dự kiến sẽ được triển khai từ quý II năm 2024.
Bên cạnh đó, nhằm tạo thuận lợi cho công tác quản lý, cung ứng, mua bán vắc xin phục vụ tiêm chủng, ngày 5/02/2024, Chính phủ ban hành Nghị định số 13/2024/NĐ-CP (Nghị định 13/2024) sửa đổi, bổ sung một số điều của nghị định số 104/2016/NĐ-CP ngày 1/7/2016 quy định về hoạt động tiêm chủng. Trong đó, Nghị định 13/2024 sửa đổi một số nội dung, qua đó tạo thuận lợi cho việc cung ứng vắc xin cho hoạt động tiêm chủng, đó là: Vắc xin sử dụng cho hoạt động tiêm chủng trong Chương trình tiêm chủng mở rộng, tiêm chủng chống dịch do Nhà nước bảo đảm về số lượng, chủng loại phù hợp với nhu cầu hằng năm và được dự trữ trong 6 tháng. Các cơ sở tiêm chủng cần lập dự kiến nhu cầu vaccine của cả năm gửi cơ quan quản lý về tiêm chủng vào thời điểm nhất định để tổng hợp, làm căn cứ xây dựng kế hoạch cung ứng, sử dụng và tiêm chủng hàng năm./.
Thu Hiền