Đổi mới mạnh mẽ tư duy, xây dựng, hoàn thiện đồng bộ thể chế để phát triển văn hoá là một trong những nhiệm vụ quan trọng góp phần khơi dậy tiềm năng và nguồn lực, tạo động lực mới cho sự phát triển nhanh và bền vững đất nước. Để đáp ứng nhiệm vụ trên, cần xây dựng, củng cố, giữ gìn và phát triển văn hóa một cách bền vững, qua đó đặt ra yêu cầu tìm lời giải cho bài toán chấn hưng văn hóa.
Bài toán chấn hưng văn hóa trong thời đại mới
Với bề dày hàng ngàn năm lịch sử dựng xây và phát triển, Việt Nam đã trải qua bao biến cố và thăng trầm, đồng thời cũng tích lũy, kiến tạo và phát huy được nhiều giá trị, bản sắc văn hóa riêng, tạo nên tinh hoa, hồn cốt của dân tộc, điểm tô sắc màu cho bức tranh văn hóa của nhân loại. Văn hóa không chỉ là hoạt động mang ý nghĩa tinh thần của xã hội, mà còn có vị trí, vai trò, ý nghĩa và sức mạnh to lớn đối với sự phát triển của đất nước, của dân tộc. Sức mạnh to lớn của văn hóa được khẳng định từ trong Cương lĩnh chính trị đầu tiên của Đảng năm 1930 với yêu cầu về phát triển văn hóa của dân tộc. Đặc biệt năm 1943, Đề cương về văn hóa Việt Nam - Đề cương văn hóa đầu tiên của đất nước thời kỳ sau phong kiến đã chỉ rõ “Mặt trận văn hóa là một trong ba mặt trận (kinh tế, chính trị, văn hóa)” và chủ trương phát triển văn hóa theo ba hướng: Dân tộc - Khoa học - Đại chúng. Văn hóa còn thể hiện là mặt trận xung kích trong 2 cuộc kháng chiến trường kỳ và thần kỳ của dân tộc với đội ngũ trí thức, văn nghệ sĩ, nhân dân là những chiến sĩ.
Xây dựng nền văn hoá Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc để văn hoá thực sự trở thành sức mạnh nội sinh, động lực phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc.
Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ IV của Đảng đã đánh giá rất cao những đóng góp của ngành văn hóa, văn học, nghệ thuật Việt Nam trong sự nghiệp kháng chiến chống Mỹ, cứu nước và khẳng định: “Với những thành tựu đã đạt được chủ yếu trong việc phản ánh hai cuộc kháng chiến vĩ đại của dân tộc, văn học, nghệ thuật nước ta xứng đáng đứng vào hàng ngũ tiên phong của những nền văn học, nghệ thuật chống đế quốc trong thời đại ngày nay”. Nhiều nhân tài kiệt xuất của nền văn hóa Việt Nam đã được thế giới công nhận và phong tặng danh hiệu “Danh nhân văn hóa thế giới” như: Chủ tịch Hồ Chí Minh, Nguyễn Du, Nguyễn Trãi, Chu Văn An, Nguyễn Đình Chiểu, Hồ Xuân Hương…
Trong thời bình và bước vào thời kỳ đổi mới, hội nhập, xây dựng và phát triển, nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc được xác định là một trong những đặc trưng cơ bản của chế độ xã hội chủ nghĩa Việt Nam đang hướng tới và xây dựng. Kế thừa quan điểm của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong công cuộc kiến thiết đất nước, văn hóa thuộc một trong bốn vấn đề cùng phải chú ý đến, cùng phải coi trọng ngang nhau, đó là: Chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa.
Những nhiệm kỳ đại hội gần đây, Đảng Cộng sản Việt Nam luôn đề cao, coi văn hóa là một trong các trụ cột phát triển bền vững. Cụ thể, Cương lĩnh bổ sung cho Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội năm 2011 đã xác định một trong các định hướng lớn là: Xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, phát triển toàn diện, thống nhất trong đa dạng, thấm nhuần sâu sắc tinh thần nhân văn, dân chủ, tiến bộ; làm cho văn hóa gắn kết chặt chẽ và thấm sâu vào toàn bộ đời sống xã hội, trở thành nền tảng tinh thần vững chắc, sức mạnh nội sinh quan trọng của phát triển…
Đại hội Đảng lần thứ XIII xác định một trong những định hướng phát triển đất nước giai đoạn 2021-2025, đó là: Xây dựng nền văn hoá Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc để văn hoá thực sự trở thành sức mạnh nội sinh, động lực phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc. Đồng thời, phát huy giá trị, phát triển văn hóa Việt Nam đã một lần nữa khẳng định vai trò quan trọng của thời đại mới, thể hiện trong nhóm nhiệm vụ trọng tâm và đột phá chiến lược để phát triển đất nước.
Tuy nhiên, trong bối cảnh hiện nay, những thay đổi của tiến trình tăng trưởng và đặc biệt là sự giao thoa văn hóa trong quá trình hội nhập đã có tác động ít nhiều và ảnh hưởng đến nền văn hóa Việt Nam. Trong bài viết “Quyết tâm chấn hưng và xây dựng thành công một nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã chỉ ra một số hạn chế của văn hóa hiện nay.
Cụ thể: Văn hóa chưa được các cấp, các ngành nhận thức một cách sâu sắc và chưa được quan tâm một cách đầy đủ tương xứng với kinh tế và chính trị; chưa thật sự trở thành sức mạnh nội sinh, động lực của sự phát triển bền vững đất nước. Vai trò của văn hóa trong xây dựng con người chưa được xác định đúng tầm, còn có chiều hướng nặng về chức năng giải trí. Phát triển các lĩnh vực văn hóa chưa đồng bộ, còn phiến diện, nặng về hình thức, chưa đi vào chiều sâu, thực chất. Thiếu những tác phẩm văn hóa, văn học, nghệ thuật lớn, tầm cỡ, phản ánh được tầm vóc của sự nghiệp đổi mới, có tác dụng tích cực đối với việc xây dựng đất nước, xây dựng con người. Môi trường văn hóa vẫn bị ô nhiễm bởi các tệ nạn xã hội, tham nhũng, tiêu cực...
Nhận định về những hệ lụy, tác động tiêu cực và sự yếu kém, khuyết điểm của văn hóa hiện nay có khả năng ảnh hưởng đến đến phát triển kinh tế - xã hội, xây dựng con người và môi trường văn hóa Việt Nam trong tình hình mới đã đặt ra yêu cầu đẩy mạnh hơn nữa việc chấn hưng và phát triển nền văn hóa Việt Nam trong thời gian tới.
Tìm lời giải cho bài toán chấn hưng văn hóa
Đứng trước yêu cầu và thách thức của sự đổi thay trong quá trình hội nhập, công cuộc chấn hưng văn hóa được xác định là nhiệm vụ quan trọng, là “mệnh lệnh” mới của thời đại. Hội nghị Văn hóa toàn quốc năm 2021 đã xác định 6 nhóm nhiệm vụ và 4 nhóm giải pháp xây dựng, giữ gìn và phát huy những giá trị đặc sắc của nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, các nhiệm vụ trọng tâm để xây dựng, giữ gìn, chấn hưng và phát triển nền văn hóa của dân tộc. Cụ thể:
Một là, khơi dậy mạnh mẽ hơn nữa tinh thần yêu nước, ý chí tự cường, tinh thần đoàn kết, khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc của toàn dân tộc; phát huy cao độ những giá trị văn hóa, sức mạnh và tinh thần cống hiến của mọi người dân Việt Nam, tạo nguồn lực nội sinh và động lực đột phá để thực hiện thành công mục tiêu phát triển đất nước mà Đại hội XIII của Đảng đã đề ra.
Hai là, xây dựng con người Việt Nam thời kỳ đổi mới, phát triển, hội nhập với những giá trị chuẩn mực phù hợp, gắn với giữ gìn, phát huy giá trị gia đình Việt Nam, hệ giá trị văn hóa, giá trị của quốc gia - dân tộc; kết hợp nhuần nhuyễn những giá trị truyền thống với giá trị thời đại: Yêu nước, đoàn kết, tự cường, nghĩa tình, trung thực, trách nhiệm, kỷ cương, sáng tạo. Những giá trị ấy được nuôi dưỡng bởi văn hóa gia đình Việt Nam với những giá trị cốt lõi: Ấm no, hạnh phúc, tiến bộ, văn minh; được bồi đắp, phát triển bởi nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc với hệ giá trị: Dân tộc, dân chủ, nhân văn, khoa học; trên nền tảng của hệ giá trị quốc gia và cũng là mục tiêu phấn đấu cao cả của dân tộc ta: Hoà bình, thống nhất, độc lập, dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh, hạnh phúc.
Ba là, phát triển toàn diện và đồng bộ các lĩnh vực văn hóa, môi trường văn hóa, đời sống văn hoá: Bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại, đồng thời nâng cao chất lượng, hiệu quả sáng tạo các giá trị văn hóa mới. Xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, văn minh gắn liền với đấu tranh không khoan nhượng với cái xấu, cái ác, phi văn hóa, phản văn hóa; bảo vệ những giá trị chân - thiện - mỹ. Nâng cao đời sống văn hóa của nhân dân; xây dựng đời sống văn hóa vui tươi, lành mạnh, hạnh phúc; khắc phục sự chênh lệch về trình độ phát triển và hưởng thụ văn hóa giữa các vùng, miền của đất nước.
Bốn là, phát huy vai trò chủ thể sáng tạo, chủ thể thụ hưởng văn hóa là nhân dân; tôn trọng và bảo vệ sự biểu đạt đa dạng của văn hóa, của người dân, các dân tộc, các vùng, miền; phát triển các phong trào văn hóa sâu rộng, thực chất; cải thiện điều kiện, nâng cao mức hưởng thụ văn hóa của nhân dân, bảo đảm sự công bằng. Đề cao, phát huy vai trò tiên phong của đội ngũ trí thức, văn nghệ sĩ, của những người làm công tác văn hóa.
Năm là, chú trọng xây dựng Đảng và hệ thống chính trị về văn hóa, về đạo đức; kiên quyết đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, để Đảng ta và hệ thống chính trị của nước ta thật sự là đạo đức, là văn minh, tiêu biểu cho lương tri và phẩm giá con người Việt Nam. Xây dựng văn hóa trong lãnh đạo, quản lý; phát huy vai trò nêu gương của cán bộ, đảng viên, nhất là cán bộ cấp chiến lược, người đứng đầu theo tư tưởng, đạo đức, phong cách văn hóa của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Nâng cao vai trò, năng lực lãnh đạo của Đảng; hiệu quả quản lý của Nhà nước; sự tham gia tích cực của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội trong sự nghiệp phát triển văn hóa.
Sáu là, xây dựng môi trường văn hóa số phù hợp với nền kinh tế số, xã hội số và công dân số, làm cho văn hóa thích nghi, điều tiết sự phát triển bền vững đất nước trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Khẩn trương phát triển các ngành công nghiệp văn hóa, xây dựng thị trường văn hóa lành mạnh.
Một số giải pháp để chấn hưng và phát triển văn hóa, xây dựng con người Việt Nam theo yêu cầu được đặt ra là:
Thứ nhất, tiếp tục nâng cao nhận thức và năng lực lãnh đạo của Đảng, sự quản lý của Nhà nước trên lĩnh vực văn hoá để đáp ứng yêu cầu phát triển văn hóa, xây dựng con người Việt Nam trong thời kỳ phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng. Đối với công tác quản lý nhà nước, cần sớm khắc phục tình trạng chậm thể chế hóa đường lối, quan điểm, chủ trương của Đảng thành luật pháp và các chính sách cụ thể, khả thi về phát triển văn hóa, xây dựng con người. Đẩy mạnh công tác sắp xếp lại tổ chức bộ máy quản lý văn hóa từ trung ương đến cơ sở.
Thứ hai, xây dựng, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ trực tiếp làm công tác văn hóa tương xứng với yêu cầu và nhiệm vụ phát triển văn hóa Việt Nam trong giai đoạn mới; sớm khắc phục tình trạng chắp vá, tuỳ tiện trong bố trí cán bộ làm công tác văn hóa ở cả trung ương và địa phương.
Thứ ba, quan tâm hơn nữa đến việc bảo tồn, tôn tạo và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc, các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể của các vùng, miền, của đồng bào các dân tộc, kết hợp với tiếp thu tinh hoa văn hóa của thời đại. Phát triển “sức mạnh mềm” của văn hóa Việt Nam, góp phần nâng cao sức mạnh tổng hợp quốc gia trong thời gian tới.
Thứ tư, chú trọng xây dựng văn hóa ứng xử lành mạnh trong xã hội, phát huy những giá trị tích cực về thuần phong, mỹ tục của gia đình và xã hội; nêu cao tinh thần tương thân, tương ái, đoàn kết; trọng tình nghĩa, trọng công lý và đạo lý xã hội.
Để giải thành công bài toán chấn hưng văn hóa, bên cạnh đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước, còn cần những bàn tay, khối óc, với tinh thần đoàn kết, chung sức chung lòng của quần chúng nhân dân cả nước. Mỗi cá nhân cần nâng cao ý thức, nhận thức, tầm quan trọng của việc xây dựng, giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa của địa phương, của đất nước từ chính việc xây dựng văn hóa bản thân, gìn giữ những hệ giá trị tinh thần và vật chất tốt đẹp cho các thế hệ mai sau./.
Tài liệu tham khảo:
-
Bài viết “Quyết tâm chấn hưng và xây dựng thành công một nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”, Tổng Bí thư Ban Chấp hành Trung ương Đảng Nguyễn Phú Trọng.
-
Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IV và lần thứ XIII của Đảng Cộng sản Việt Nam.
-
Đề cương văn hóa Việt Nam, cố Tổng Bí thư Ban Chấp hành Trung ương Đảng Trường Chinh, năm 1943.
Mai Trang