Tết Nguyên đán là Tết Cổ truyền có ý nghĩa đặc biệt với mỗi người dân Việt Nam, mang đậm những giá trị và triết lý nhân văn cao đẹp, được bao thế hệ ông cha vun đắp, giữ gìn và truyền lại qua bao đời nay. Đây cũng là dịp khơi gợi những truyền thống văn hóa tốt đẹp ngàn đời với các nghi thức, hoạt động văn hóa dân gian, đậm đà bản sắc dân tộc; khiến những người con đất Việt dù đi xa muôn phương cũng luôn hướng về quê hương trong dịp này.
Tiễn Táo quân về trời
Trong văn hóa tín ngưỡng dân gian Việt, ông Công, ông Táo có nguồn gốc từ ba vị thần là Thổ Công, Thổ Địa, Thổ Kỳ của Lão giáo Trung Quốc nhưng được Việt hóa thành sự tích hai ông, một bà đại diện cho thần đất, thần nhà và thần bếp núc.
Người Việt tin rằng, 23 tháng Chạp hàng năm là ngày Táo Quân cưỡi cá chép lên trời để trình báo mọi việc làm ăn, cư xử xảy ra trong gia đình dưới hạ giới với Ngọc Hoàng; đến đêm giao thừa, Táo Quân mới trở lại nhân gian trông coi việc bếp núc của mình. Vì vậy, hàng năm, cứ đến ngày 23 tháng Chạp âm lịch, người dân Việt Nam lại chuẩn bị sửa soạn mâm cơm cúng tiễn ông Công, ông Táo về trời. Lễ vật cúng không thể thiếu là 3 bộ mã Táo quân, mâm cỗ mặn, hoa quả và đặc biệt là tục thả cá chép để Táo quân cưỡi bay lên trời.
Tục gói bánh chưng, bánh tét
Gói bánh chưng, bánh tét là một nét đẹp văn hóa truyền thống lâu đời không thể thiếu được vào mỗi dịp Tết. Đây là dịp các thành viên trong gia đình quây quần, sum vầy bên bếp lửa để cùng luộc bánh. Tục này xuất phát từ sự tích vua Hùng Vương thứ 6 quyết định chọn bánh chưng của Lang Liêu làm lễ vật tế tổ tiên.
Những chiếc lá dong được tước bỏ sống lá, sau đó rửa nước thật sạch sẽ, lau khô trước khi đem đi gói bánh. Nguyên liệu của bánh gồm: Gạo nếp, thịt lợn, đậu xanh, hành, hạt tiêu, được chuẩn bị chu đáo để người gói thực hiện những công đoạn gói bánh chưng. Hình ảnh những đứa trẻ học người lớn gói bánh chưng hay vui mừng khi được gói chiếc bánh nhỏ cho riêng mình và háo hức trông nồi bánh sôi trên bếp củi, chờ mong đến khi bánh được vớt ra đã trở thành quen thuộc trong những câu chuyện tuổi thơ của bao người con đất Việt. Chiếc bánh chưng thể hiện trời đất giao hòa, nói lên ước mơ của người người, nhà nhà có một năm mới sung túc, an lành, hạnh phúc. Ngày nay, dù nhịp sống hiện đại tuy có bận rộn hơn, sung túc hơn nhưng truyền thống văn hóa về bánh chưng ngày Tết vẫn được rất nhiều gia đình Việt truyền lại cho con cháu để cùng gìn giữ, lưu dấu một phong tục đẹp trong bản sắc văn hoá dân tộc.
Sửa sang, thăm mộ và mời Tổ tiên về đón Tết
Tục tảo mộ cuối năm là một phong tục phổ biến của người dân Việt Nam trong dịp Tết Nguyên Đán, đây là nét đẹp văn hóa mang tính dòng tộc rõ nét. Nghi thức này được con cháu của mỗi gia đình, dòng họ thực hiện từ đời này qua đời khác. Nó thể hiện nét đẹp của đạo "hiếu" trong văn hóa Việt Nam, thắt chặt tình yêu thương, đoàn kết giữa những người còn sống với nhau và giữa những người còn sống với những người đã khuất. Tảo mộ sửa sang, chăm sóc mộ phần của tổ tiên và người thân cũng là thể hiện tình cảm của con người biết hướng về nguồn cội của mình, nhớ về tổ tiên, thể hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn. Đây cũng là dịp để giáo dục tinh thần cho lớp trẻ, răn dạy, nhắc nhở mọi người hãy luôn giữ gìn đạo đức, hiếu kính với cha mẹ, ông bà, tổ tiên.
Vì vậy, hàng năm cứ vào ngày 23 đến ngày 30 tháng Chạp, các gia đình tập trung đông đủ cùng nhau đi thăm, quét dọn, sửa sang mồ mả tổ tiên và đem theo hương đèn hoa quả để cúng, tỏ lòng hiếu kính, mời vong linh tổ tiên về ăn Tết với con cháu.
Thiêng liêng thời khắc đón giao thừa
Phong tục đón giao thừa, thời khắc chuyển giao giữa năm cũ và năm mới là thời điểm thiêng liêng để mọi người quây quần bên nhau tiễn năm cũ, đón năm mới cùng chúc nhau những lời tốt đẹp, cầu mong một năm mới mạnh khỏe, may mắn, bình an và hạnh phúc.
Bên cạnh đó, nét đẹp văn hóa trong phong tục đón giao thừa của người Việt còn thể hiện ở phần nghi lễ dâng hương. Thường, mỗi gia đình chuẩn bị 2 mâm lễ để cúng các quan thần linh ngoài trời và gia tiên trên ban thờ trong nhà vào đúng thời điểm 0 giờ ngày 1 tháng Giêng Âm lịch. Theo quan niệm dân gian, cúng ngoài trời là để tiễn đưa thần năm cũ, đón rước thần năm mới. Việc làm lễ tiễn, đón các vị thần phải được tiến hành ở ngoài trời như: Ở sân, trước cửa, tầng thượng, chứ không phải ở trong nhà.
Dâng hương cúng thần linh và gia tiên đêm giao thừa cũng thể hiện truyền thống hiếu kính với các đấng sinh thành, kế thừa và tôn trọng các yếu tố tâm linh từ ngàn đời xưa (thiên binh, thiên tướng, ông địa). Đây là thời khắc vô cùng thiêng liêng, để các gia đình cầu mong năm mới mạnh khỏe, may mắn, bình an và hạnh phúc, những điều tốt lành nhất sẽ đến với mọi thành viên trong gia đình.
Chúc Tết, mừng tuổi
Tết Nguyên Đán là dịp mọi người quây quần, sum họp bên nhau, gắn kết tình cảm các thành viên, người thân trong gia đình. Ba ngày đầu năm mới được coi là ba ngày quan trọng nhất. Vào những ngày này, mọi công việc đều được gác lại. Người người, nhà nhà sẽ đi về nội, ngoại thăm hỏi ông bà, cha mẹ cũng như họ hàng hai bên, người thân và thầy cô giáo. Con cháu nói những lời chúc sức khỏe và tốt lành đến ông bà, cha mẹ, thầy cô và những người lớn tuổi. Người lớn sẽ chúc lại các cháu và kèm theo đó là mừng tuổi (lì xì) cho tuổi mới thêm sức khỏe và may mắn, niềm vui. Ông bà, bố mẹ mừng tuổi cho con, cháu với ngụ ý ban phúc đức, tài lộc cho các con cháu. Còn các con, cháu được mừng tuổi thường hay quan niệm đầu năm mới được nhận nhiều tiền thì trong năm đó sẽ có nhiều tài lộc và may mắn, thành công trong mọi công việc. Đối với các con cháu đã có công ăn việc làm ổn định, sự nghiệp thành đạt thì cũng không quên mừng tuổi lại cho ông bà, bố mẹ ngầm ý đây là sự tôn kính đối với bậc sinh thành, những đồng tiền đầu năm sẽ mang lại sự may mắn để ông bà, bố mẹ sang năm mới sức khỏe dồi dào, trường thọ, sống lâu trăm tuổi.
Đi lễ, xin lộc đầu năm
Ngoài tục lệ cúng gia tiên, trong đêm giao thừa hoặc những ngày đầu năm mới, người dân thường tìm về các đền, chùa để cầu phúc, cầu may cho gia đình với mong muốn những điều tốt đẹp nhất trong năm mới. Người Việt cũng tin rằng, đi lễ đầu năm không đơn giản chỉ để ước nguyện, mà đó còn là khoảnh khắc để con người hòa mình vào chốn tâm linh, bỏ lại phía sau bao vất vả trong cuộc mưu sinh.
Tục xin chữ đầu năm như một món ăn tinh thần mang đậm bản sắc văn hóa của người Việt Nam hiếu học
Một nét đẹp văn hóa nữa được thực hiện đó là tục hái lộc, xin lộc đầu năm vào thời khắc giao thừa hoặc buổi sáng của ngày mùng 1 Tết. Nhiều gia đình thường đi hái lộc đầu xuân và đến các đình chùa để xin lộc và cầu phúc, cầu tài cho bản thân, gia đình.
Bên cạnh hái lộc trong đêm giao thừa, người dân đi chùa còn để xin chữ đầu năm hay những câu đối có ý nghĩa để đem về nhà treo ở nơi trang trọng nhất, cầu nguyện thành đạt cho cuộc sống và học hành thi cử cho con cái. Đây là nét đẹp văn hóa không thể thiếu trong những ngày đầu xuân mới, là món quà mang ý nghĩa xã hội biểu hiện cho truyền thống hiếu học, trọng chữ nghĩa của dân tộc Việt Nam ta. Xin chữ treo trong nhà đầu năm là một việc làm quan trọng với mỗi gia đình từ xa xưa, chữ treo trong nhà thể hiện bản sắc của mỗi gia đình, đồng thời thể hiện những mong ước trong năm mới. Tục xin chữ đầu năm như một món ăn tinh thần mang đậm bản sắc văn hóa của người Việt Nam hiếu học, coi trọng đạo thánh hiền mà chúng ta cần trân trọng và bảo tồn.
Tết Nguyên đán không chỉ là dịp lễ lớn nhất của năm mà còn là một sự kiện lớn quy tụ các hoạt động văn hóa cổ truyền đặc sắc của dân tộc. Ngoài những phong tục cổ truyền kể trên, vào dịp Tết người Việt trên khắp cả nước còn tổ chức nhiều lễ hội văn hóa mang đậm bản sắc của từng địa phương ở mỗi vùng miền Tổ quốc. Các nghi thức truyền thống nhân dịp Tết dù của dân tộc nào trong 54 dân tộc anh em, dù ở bất cứ nơi đâu trên dải đất hình chữ S hay biển đảo xa xôi; có tín ngưỡng, tôn giáo và phong tục tập quán khác nhau nhưng cũng đều thể hiện bản sắc văn hóa đậm đà, thể hiện hồn cốt của đất nước Việt Nam./.
Minh Hà