Trong tín ngưỡng của người Việt, bếp có vị trí rất quan trọng, là nơi giữ lửa của mỗi gia đình, thể hiện sự no đủ, quây quần ấm cúng. Táo Quân được xem là vị thần cai quản việc bếp núc và ngăn cản sự xâm phạm của ma quỷ vào thổ cư, giữ bình yên cho mọi người trong nhà…
Trong dân gian, truyền thuyết Táo quân được truyền khẩu nhiều đời rồi ghi chép lại. Tương truyền Trọng Cao có vợ là Thị Nhi sống với nhau đã lâu nhưng không có con nên sinh ra buồn phiền và hay cãi cọ. Một hôm, Trọng Cao nóng giận đánh vợ, Thị Nhi bỏ nhà ra đi, sau đó gặp và bằng lòng làm vợ Phạm Lang. Trọng Cao sau đó nghĩ lại thấy mình cũng có lỗi, bèn đi tìm vợ. Trên đường đi, Trọng Cao tiêu hết tiền bạc đành phải đi ăn xin kiếm sống. Khi Trọng Cao đến ăn xin nhà Thị Nhi, hai bên nhận ra nhau. Thị Nhi mời Trọng Cao vào nhà, hai người kể mọi chuyện cho nhau nghe và Thị Nhi tỏ lòng ân hận vì đã trót lấy Phạm Lang làm chồng. Một lúc sau, Phạm Lang trở về nhà, sợ chồng bắt gặp Trọng Cao thì khó giải thích nên Thị Nhi bảo Trọng Cao nấp trong đống rơm ngoài vườn. Phạm Lang không biết có người nấp trong đống rơm nên châm lửa đốt để lấy tro bón ruộng. Trọng Cao không dám chui ra và bị chết thiêu. Thị Nhi trong nhà chạy ra thấy Trọng Cao đã chết nên nhào vào đống rơm đang cháy để chết theo. Phạm Lang gặp tình cảnh quá bất ngờ, thấy vợ chết không biết tính sao, cũng nhảy vào đống rơm đang cháy để chết cùng vợ. Thấu hiểu và thương cảm cho tình cảnh 3 người, Ngọc Hoàng Thượng đế đã cho họ làm Vua Bếp gọi là Định phúc Táo Quân, với các chức như Phạm Lang được phong là Thổ Công trông coi việc trong bếp, Trọng Cao là Thổ Địa trông coi việc trong nhà, Thị Nhi được phong là Thổ Kỳ trông coi việc chợ búa.
Vì thế, người Việt quan niệm rằng, cứ đến ngày 23 tháng Chạp (tức 23/12 âm lịch) hàng năm,“vua bếp”Táo Quân lại bay về trời để trình báo với Ngọc Hoàng Thượng đế về những việc gia chủ đã làm trong năm qua và cầu xin may mắn cho một năm mới đến với các gia đình dưới hạ giới. Theo tục lệ dân gian, Lễ cúng ông Táo được bắt đầu từ tối ngày 22 tháng Chạp âm lịch, hoặc sáng sớm ngày 23. Vào ngày này, mọi nhà trên khắp cả nước tất bật sắm sửa lễ vật thịnh soạn để làm lễ cúng tiễn Táo Quân về trời và cũng nhằm bày tỏ sự tri ân với vị thần đã quanh năm lo toan cai quản duy trì nếp sinh hoạt của gia đình, đồng thời nhắc nhở mỗi người có trách nhiệm hơn với gia đình mình.
Lễ cúng Táo Quân không cần quá rườm rà, cầu kỳ nhưng phải chỉn chu và cần sự tôn kính, thành tâm, thể hiện lòng thành của gia chủ với vị thần cai quản đất đai, bếp núc. Lễ vật cúng Táo Quân thường có mũ ông Công ba cỗ hay ba chiếc (hai mũ đàn ông và một mũ đàn bà). Mũ dành cho các Táo ông thì có hai cánh chuồn, còn mũ Táo bà thì không. Các mũ này được gắn các gương nhỏ hình tròn lóng lánh và những dây kim tuyến màu sắc sặc sỡ. Để giản tiện, cũng có khi người dân chỉ cúng tượng trưng một cỗ mũ ông Công (có hai cánh chuồn) kèm theo một chiếc áo và một đôi hia.
Màu sắc của mũ, áo hay hia ông Công thay đổi hàng năm theo ngũ hành. Năm hành kim thì dùng màu vàng, năm hành mộc thì dùng màu trắng, năm hành thủy thì dùng màu xanh, năm hành hỏa thì dùng màu đỏ và năm hành thổ thì dùng màu đen. Sau lễ cúng ông Táo, những đồ “vàng mã” như mũ, áo, hia và một số vàng thoi bằng giấy sẽ được đốt gửi đến các Táo…
Để ông, bà Táo có phương tiện về trời, ở miền Trung, người dân thường cúng một con ngựa bằng giấy với yên cương đầy đủ. Ở miền Nam thì đơn giản hơn, chỉ cúng mũ, áo và đôi hia bằng giấy. Còn người miền Bắc quan niệm, cá chép là phương tiện chính để đưa Táo Quân về trời với ngụ ý cá sẽ hóa rồng, vượt vũ môn. Vì thế cá chép là lễ vật không thể thiếu trong Lễ cúng Táo Quân của các gia đình. Một số gia đình có thể mua cá chép giấy (đốt cùng vàng mã sau khi cúng), tuy nhiên phần lớn các gia đình thường mua 3 con cá chép thả vào chậu nước đặt cạnh mâm cỗ, sau khi làm lễ xong đem ra sông thả. Cá chép phải được thả trước giờ Ngọ, tức là 12h trưa ngày 23 tháng Chạp. Trong tâm thức người Việt,“cá vượt Vũ môn” hay“cá chép hóa rồng” còn mang ý nghĩa của sự thăng hoa, biểu tượng của tinh thần vượt khó, sự kiên trì, bền chí, chinh phục tri thức để đi tới thành công, biểu trưng cho nhân cách thanh cao tiềm ẩn hoặc hướng đến một kết quả tốt đẹp.
Ngoài các lễ vật chính, tùy theo mỗi gia đình, người ta có thể làm lễ mặn hay lễ chay để tiễn ông Táo. Mâm cỗ cúng ông Táo trong truyền thống bao gồm các món cơ bản như: 1 đĩa gạo, 1 đĩa muối, 5 lạng thịt vai luộc, 1 bát canh mọc, 1 đĩa xào thập cẩm, 1 đĩa giò, 1 đĩa xôi gấc, 1 đĩa chè kho, 1 đĩa hoa quả, 1 ấm trà sen, 3 chén rượu, 1 quả bưởi, 1 quả cau, lá trầu, 1 lọ hoa đào nhỏ, 1 lọ hoa cúc, 1 tập giấy tiền, vàng mã. Theo tục lệ, những nhà có trẻ con, người ta còn cúng Táo quân một con gà cồ mới tập gáy luộc, ngụ ý nhờ Táo quân xin với Ngọc Hoàng Thượng đế cho đứa trẻ sau này lớn lên có nhiều nghị lực và sinh khí hiên ngang như con gà cồ.
Được coi là ”sự kiện” quan trọng mở đầu cho mỗi mùa lễ Tết cổ truyền, thế nên sau khi tiễn ông Công ông Táo lên chầu trời, nhà nhà bắt đầu dọn dẹp nhà cửa, lau chùi đồ cúng ông bà tổ tiên, chuẩn bị sắm sửa cho ngày Tết cận kề. Đến chiều 30 Tết, người dân lại chuẩn bị chu đáo để đón ông Công, ông Táo trở về trần gian tiếp tục làm nhiệm vụ./.
Ngọc Linh (tổng hợp)