Tết Ngô còn có tên gọi khác là Tết "Mùa mưa"- Tết cổ truyền lớn nhất trong năm của đồng bào Cống ở Lai Châu. Hiện nay, người Cống ở Lai Châu có khoảng hơn 2000 người tập trung ở hai huyện Nậm Nhùn và Mường Tè. Tuy dân số không nhiều, nhưng đồng bào Cống vẫn giữ được những giá trị văn hóa riêng và Lễ hội Tết Ngô là một trong những nét văn hóa đặc sắc từ ngàn xưa còn lưu giữ đến ngày nay.
Dân tộc Cống (hay còn gọi là Xá, Xá Cống), thuộc nhóm ngôn ngữ Tạng Miến, là một trong những dân tộc có dân số ít nhất của nước ta, đứng thứ 48 trên tổng số 54 dân tộc của cả nước. Người Cống ở Lai Châu cư trú ở 6 bản thuộc hai huyện Mường Tè và Nậm Nhùn, trong đó có đến 5 bản chỉ có người Cống sinh sống, không xen lẫn cùng các dân tộc khác. Tập quán định cư co cụm này đã giúp người Cống bảo tồn được bản sắc văn hóa của mình, thể hiện trong các di sản văn hóa từ trang phục, kiến trúc nhà ở đến văn học, nghệ thuật dân gian… mà người Cống vẫn còn giữ được nguyên vẹn cho đến tận ngày nay.
Người Cống không có quá nhiều lễ hội trong năm, nhưng mỗi lễ hội đều có những điểm độc đáo, phản ánh lịch sử hình thành và phát triển tộc người Cống, cũng như đời sống tâm linh phong phú của họ.
Mùa mưa bắt đầu, người Cống ở xã Nậm Khao, huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu háo hức chuẩn bị cho Tết Ngô. Chẳng ai biết Tết Ngô có từ bao giờ, chỉ biết rằng, dù cho giờ đây người Cống đã có thóc gạo để ăn, không còn phải ăn ngô nữa, nhưng Tết Ngô vẫn là nghi lễ lớn nhất, quan trọng nhất trong năm của họ. Tết Ngô được tổ chức vào ngày 1/6 âm lịch, là nghi lễ mang những nét văn hóa đặc sắc của dân tộc Cống, được trao truyền qua các thế hệ người Cống cho đến nay.
Trước ngày làm lễ, thầy cúng cùng những người đàn ông trong bản đan những chiếc phên mắt cáo cắm lên ruộng nương để thông báo cả bản nghỉ làm nương để ăn Tết ngô.
Tết Ngô là dịp để mọi người tụ họp, sum vầy sau một năm lao động vất vả, dân làng sẽ làm lễ cảm tạ các vị thần linh, tổ tiên phù hộ, bảo vệ trong suốt năm qua; cầu cho năm mới mưa thuận gió hòa, gia đình, làng xóm ấm no, hạnh phúc.
Nghi lễ trong ngày Tết Ngô gồm 3 hoạt động chính: Bắt đầu từ sáng sớm, mọi người trong bản kéo nhau ra suối tắm gội sạch sẽ, gột rửa hết bệnh tật xui xẻo ra khỏi người, trôi theo dòng suối và thay những bộ đồ truyền thống đẹp nhất. Tiếp đến, con cháu đến nhà mừng tuổi ông bà. Sau cùng, ông bà tặng lại con cháu những giỏ quà đựng bánh kẹo, hoa quả do chính mình làm ra.
Sáng sớm ngày 01/6 âm lịch, ngày chính hội Tết Ngô, mọi người diện những bộ trang phục mới và đẹp nhất đến sân nhà văn hóa bản để chuẩn nghi thức cúng Tết Ngô.
Mâm cỗ cúng gồm có các món ăn truyền thống được làm chủ yếu từ ngô như bánh ngô, cơm ngô, ngô luộc, rượu ngô và những sản vật như nấm rừng, ngọn rau bí, cơm lam, cá suối nướng... để dâng lên thần linh và tổ tiên. Mâm cúng còn phải có thịt lợn, gồm thủ, đuôi và chân, thể hiện mong ước "đầu xuôi đuôi lọt". Đặc biệt, mâm cúng không thể thiếu 12 con cua đá, tượng trưng cho 12 tháng trong năm.
Bánh ngô được làm từ ngô nếp non, tẽ hạt, xay mịn, mang trộn đều với mật ong, rồi dùng lá dong gói lại thành bánh. Sau khi đồ chín, chọn 4 chiếc tròn đẹp nhất dâng lên cúng, tượng trưng cho 4 mùa trong năm.
Cơm ngô cũng được làm từ hạt ngô non mới thu hoạch, xay nhỏ trộn với gạo nếp, gói bằng lá dong nhưng gói thành những bọc to rồi đồ lên.
Với cua đá, theo quan niệm của người Cống, cua là loài vật bảo vệ mùa màng không bị chim, chuột phá hoại. Cua phải bắt từ dòng suối trong, rửa sạch, tách đôi, moi hết thịt cua ra nhồi bột ngô vào, sau đó ghép lại thành hình con cua như cũ, đem đồ chín bày lên mâm. Mọi lễ vật khi dâng lên bàn thờ tổ tiên phải được làm chín, kiêng đồ tươi sống.
Nghi lễ kết thúc, thầy cúng lấy một ít muối và thức ăn trong lá chuối để tổ tiên của bản mời bạn bè của họ là những linh hồn người Cống từ những bản khác đến.
Cuối cùng, điều không thể thiếu trong Tết Ngô sau khi hoàn thành lễ cúng, người dân trong bản cùng nhau quây quần nhảy những điệu múa truyền thống mang ý nghĩa gắn liền với việc làm nông hằng ngày, cũng như xua đuổi thú dữ ra khỏi bản làng. Họ dang rộng hai tay, nhảy quanh sân hội để đuổi chim chóc, thú rừng, ma quỷ ra khỏi bản làng, nương rẫy, làm tăng hiệu nghiệm của nghi lễ vừa thực hiện.
Không chỉ mang giá trị tâm linh sâu sắc, Tết Ngô còn là nơi hội tụ nhiều nét văn hóa đặc sắc của người Cống như trang phục truyền thống, ẩm thực, văn nghệ, các trò chơi dân gian…
Năm 2023, trong khuôn khổ Ngày hội Văn hóa các dân tộc có số dân dưới 10.000 người lần thứ I tại tỉnh Lai Châu và Tuần Du lịch - Văn hóa Lai Châu, tỉnh Lai Châu đã giới thiệu trích đoạn Tết Ngô của đồng bào dân tộc Cống, ở xã Nậm Khao, huyện Mường Tè, thu hút đông đảo người dân và du khách đến xem.
Tại lễ hội, mọi người cùng trình diễn điệu múa Pê lêm gian, tức múa giỏ. Pê lêm gian là điệu múa truyền thống được người Cống thường xuyên thể hiện trong các dịp vui của cộng đồng. Pê lêm là tên gọi của chiếc giỏ tre đen, thường được người phụ nữ dùng để đựng cơm trong những buổi đi nương xa nhà. Cùng với đó, cánh đàn ông trong bản cầm trong tay chiếc ống tre, vật dụng xưa kia thường dùng để đựng rượu. Họ bước những bước chắc nịch, thể hiện sự rắn rỏi, mạnh mẽ của người đàn ông sinh ra từ núi.
Múa tăng bu, tăng bẳng của người Cống là điệu múa mô phỏng hoạt động lấy nước sinh hoạt từ mó nước về nhà. Từ xa xưa, khi nguồn nước ăn còn hạn chế, bà con người Cống phải đi vào những khe suối xa, lấy nước bằng ống tre to để có nước sinh hoạt. Giờ đây, khi cuộc sống đã tiện nghi hơn, những ống nước bằng tre cũng trở thành một kỷ niệm đẹp được người Cống nhắc nhớ lại cho con cháu mình trong điệu múa tăng bu, tăng bẳng.
|
Tết Ngô của bản người Cống giờ đây đã có sự giao lưu, góp vui của bà con người Si La, người Mảng, người Lự ở các bản bên cạnh. Sân hội ngày một đông, bà con nhảy múa, hát hò và chơi các trò chơi dân gian.
Sân chơi kéo co là sân chơi náo nhiệt nhất trong ngày hội. Không chỉ nam giới, chị em phụ nữ cũng hăng hái chia đội đọ sức với nhau.
Ném còn và đánh cầu lông gà là hai trò chơi dân gian quen thuộc của người dân tộc Cống nói riêng và các dân tộc thiểu số Lai Châu nói chung. Các trò chơi này không chỉ thử thách sự khéo léo của đôi tay, sự tinh nhanh của đôi mắt, mà còn giúp mang lại tiếng cười, thắt chặt sự giao lưu, đoàn kết của dân bản và của người Cống với những dân tộc anh em cùng chung sống tại địa phương.
Khi buổi hội sắp đến hồi kết, chẳng ai bảo ai, mọi người cùng nối tay thành vòng xòe lớn. Trong tiếng trống chiêng rộn rã, già trẻ, gái trai cùng đều chân, bước từng bước nhịp nhàng. Ai cũng thấm mệt sau một ngày làm lễ nhưng niềm vui vẫn không thể giấu được trên khuôn mặt của mỗi người.
Chơi hội Tết Ngô là dịp để người Cống ôn lại lịch sử dân tộc, trao truyền những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp cho con cháu của mình. Duy trì các lễ hội truyền thống như Tết Ngô cũng giống như gìn giữ, phát triển văn hóa dân tộc Cống là một nhiệm vụ cần được ưu tiên hàng đầu, để dân tộc Cống luôn giữ được bản sắc của mình trong bước đường phát triển tương lai.
Tết Ngô xứng đáng được quan tâm đầu tư, bảo tồn và phát huy góp phần vào việc xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc./.
Trúc Linh