Kể chuyện thông qua dữ liệu (Data Storytelling) là một lĩnh vực mới phát triển gần đây. Kể chuyện thông qua dữ liệu là một cách hiệu quả để trình bày thông tin chi tiết về dữ liệu cho những người chưa được đào tạo chính thức về cách đọc dữ liệu được thu thập từ trang tổng quan của các công cụ phân tích dữ liệu. Trong kinh doanh, kể chuyện thông qua dữ liệu càng đóng vai trò quan trọng. Bài viết sau đây nhằm cung cấp thêm thông tin, hiểu biết cho những người phát triển, sử dụng và những người quan tâm đến Kể chuyện thông qua dữ liệu tại Việt Nam.
Kể chuyện thông qua dữ liệu
Có khá nhiều quan điểm khác nhau để định nghĩa Kể chuyện thông qua dữ liệu. Bernard Marr, chuyên gia hàng đầu thế giới về dữ liệu đánh giá: Kể chuyện thông qua dữ liệu là phương pháp trực quan hóa dữ liệu tốt nhất giúp bạn gửi đúng thông tin đến đúng người theo đúng định dạng để ra quyết định đúng. Các chuyên gia khác, chẳng hạn như Howard Dresner, người sáng lập và giám đốc nghiên cứu của Dresner Advisory Services, mô tả cách kể chuyện thông qua dữ liệu như một tập hợp các tính năng trong các công cụ trực quan hóa cho phép trải nghiệm tương tác nhiều hơn với dữ liệu.
Với sự phát triển của kinh doanh kỹ thuật số và quản lý quyết định dựa trên dữ liệu, việc kể chuyện thông qua dữ liệu đã trở thành một kỹ năng gắn liền với khoa học dữ liệu và phân tích kinh doanh. Ý tưởng là kết nối giữa các phân tích dữ liệu phức tạp và những người ra quyết định trong bối cảnh họ thường là những người có thể không có kỹ năng diễn giải dữ liệu. Như vậy, trong lĩnh vực kinh doanh, có thể hiểu kể chuyện thông qua dữ liệu là quá trình dịch các phân tích dữ liệu thành các thuật ngữ dễ hiểu để tác động đến quyết định hoặc hành động kinh doanh. Kể chuyện thông qua dữ liệu cũng có thể được sử dụng để truyền tải các số liệu sử dụng thú vị cho khách hàng.
Chúng ta đang sống trong thời đại của dữ liệu. Phân tích dữ liệu là yêu cầu bắt buộc trước khi doanh nghiệp đưa ra các quyết định kinh doanh. Hàng loạt những công nghệ tinh vi xoay quanh nguồn tài nguyên then chốt này đã ra đời như dữ liệu lớn (big data), dữ liệu nhỏ (small data), học sâu (deep learning), trí thông minh nhân tạo (AI)… Tuy nhiên, các phương pháp phân tích dù tinh vi đến đâu thì đầu ra của nó cũng chỉ là những con số. Daniel Kahneman đã phát biểu: “Con người không ra quyết định chỉ bởi vì các con số. Họ cần một câu chuyện”. Data Storytelling là chìa khóa để doanh nghiệp giải quyết bài toán này.
Kể chuyện bằng dữ liệu là một cách hiệu quả để trình bày thông tin chi tiết về dữ liệu cho những người chưa được đào tạo chính thức về cách đọc dữ liệu được thu thập từ trang tổng quan của các công cụ phân tích dữ liệu. Những người khác có thể dễ dàng bị choáng ngợp bởi một lượng lớn dữ liệu và có thể gặp khó khăn trong việc tìm ra ý nghĩa của các dữ liệu đó. Họ có thể gặp khó khăn trong việc ghi nhớ dữ liệu được trình bày trong các báo cáo, biểu đồ hoặc đồ thị thông thường. Do đó, kể chuyện thông qua dữ liệu sẽ cung cấp thông tin theo cách rõ ràng và dễ nhớ. Một câu chuyện trình bày dữ liệu theo cách họ có thể xử lý, hiểu và đồng cảm với các tác động nào mà dữ liệu thể hiện, sẽ thu hút được sự quan tâm của người nghe.
Sự phát triển của Kể chuyện thông qua dữ liệu tại Việt Nam
Năm 2023 được Bộ Thông tin và Truyền thông chọn là “Năm dữ liệu số Việt Nam” với kỳ vọng tạo ra sự thay đổi căn bản về dữ liệu. Sự chuyển đổi số này thể hiện ở chỗ: Tạo ra dữ liệu số và khai thác dữ liệu số nhằm tạo ra sự thay đổi là giá trị căn bản. Trong bối cảnh thuận lợi đó, kể chuyện thông qua dữ liệu càng có nhiều cơ hội để phát triển tại Việt Nam, được nhận diện thông qua một số khía cạnh sau:
Sự xuất hiện của Kể chuyện thông qua dữ liệu trên các phương tiện truyền thông
Tại Việt Nam, việc xuất hiện phổ biến của dữ liệu trong các bài báo, bản tin truyền thông chậm hơn thế giới một chút, mới chỉ diễn ra trong vòng 5 năm trở lại đây. Xu hướng này có thể dễ dàng được nhận ra thông qua những cách trình bày mới của các bản tin trên ti vi, các bài báo trên báo mạng … Không chỉ với các bản tin, bài báo về tài chính, kinh tế, kinh doanh mà ngay cả trong các lĩnh vực khác như xã hội, môi trường..., sự xuất hiện của các biểu đồ, các số liệu tổng hợp được nhấn mạnh được trình bày dưới dạng infographic cũng ngày càng nhiều hơn. Những hình ảnh như biểu đồ đường thẳng thể hiện sự phát triển GDP của Việt Nam, hay biểu đồ hình cột thể hiện cán cân xuất nhập khẩu … không còn quá xa lạ với các khản giả xem truyền hình nữa. Tương tự như vậy, khi nói về những ảnh hưởng của biến đổi khí hậu, khán giả cũng dễ dàng bắt gặp các biểu đồ cho phép họ so sánh sự thay đổi của nhiệt độ từ trong quá khứ cho tới hiện tại. Những sự kiện khác như hậu quả sau một vụ tai nạn nghiêm trọng, một sự kiện thể thao đáng chú ý … cũng dễ dàng được chuyển tải đến cho người đọc dưới dạng các hình vẽ tóm tắt bên cạnh những con số (hay còn gọi là các infographic). Sự phổ biến này cũng nhờ vào sự phát triển của báo mạng và các phương tiện kỹ thuật số, cho phép thông tin trực quan đến với người đọc dễ dàng hơn.
Nhu cầu sử dụng Kể chuyện thông qua dữ liệu trong doanh nghiệp
Theo ông Phạm Hồng Hoàng (2023), những năm gần đây, nhiều doanh nghiệp đã nhận ra giá trị tiềm năng của dữ liệu và bắt đầu đầu tư vào công nghệ và nhân lực để xử lý phân tích dữ liệu. Nếu giai đoạn 2021-2022, các doanh nghiệp đã có sự thay đổi tích cực trong nhận thức, thì giai đoạn 2023-2025 là giai đoạn tăng tốc, thúc đẩy hoạt động chuyển đổi số.
Doanh nghiệp ngày càng nhận ra hiệu quả to lớn trong việc sử dụng Kể chuyện thông qua dữ liệu với hoạt động kinh doanh của mình. Ngày càng có nhiều doanh nghiệp lớn và nhỏ đầu tư vào công cụ này để giúp tiết kiệm thời gian, chi phí, nâng cao hiệu quả kinh doanh. Một minh chứng cho điều này là chuỗi video giáo dục TED Talks, nơi sức mạnh của nghệ thuật kể chuyện đã mang lại sự thành công. Các doanh nghiệp tận dụng nguồn tài sản quý giá nhất chính là thông tin để thuyết phục người nghe. Đồ thị và biểu đồ xuất hiện thường xuyên trong các cuộc họp về kinh doanh, trong các cuộc họp báo với bên ngoài của doanh nghiệp. Đơn giản vì những công cụ này giúp người nghe dễ dàng hình dung ra được những gì đang diễn ra, câu chuyện xung quanh những thông tin đó, ví dụ một xu hướng kinh doanh mới doanh nghiệp đang theo đuổi.
Nhu cầu đào tạo về Kể chuyện thông qua dữ liệu
Nhân lực ngành Khoa học dữ liệu thiếu hụt nói chung không chỉ ở Việt Nam mà trên toàn thế giới. Trong bối cảnh đó, nhân lực về kể chuyện thông qua dữ liệu cũng chưa đáp ứng được nhu cầu của thị trường. Tuy nhiên, sự phát triển của ngành này cũng được thể hiện ở nhu cầu ngày càng lớn và sự thay đổi định hướng đào tạo của các cơ sở đào tạo chính quy cũng như phi chính quy để đáp ứng nhu cầu của thị trường.
Nếu như tìm kiếm khóa đào tạo Kể chuyện thông qua dữ liệu ở trên mạng, có thể thấy sự xuất hiện của rất nhiều khóa đào tạo ngắn hạn từ các trung tâm như MCI Việt Nam, Nora Acdemy, Unitrain, Vietgrow, LP Tech, VTC Academy… Bên cạnh các trung tâm này, các cơ sở đào tạo chính quy như các trường đại học cũng bắt đầu nắm bắt đến nhu cầu đào tạo nhân lực ngành khoa học dữ liệu nói chung và kể chuyện thông qua dữ liệu nói riêng. Khoa (hoặc bộ môn Thống kê) tại các trường như Kinh tế quốc dân, Ngân hàng đều lồng ghép nội dung trực quan hóa dữ liệu và ứng dụng trong giảng dạy các môn về thống kê và dữ liệu. Các trường chuyên về khoa học dữ liệu hơn như Bách Khoa, FPT cũng có nội dung giảng dạy chuyên sâu về chủ đề này. Trường đại học Khoa học Tự nhiên trực thuộc Đại học Quốc gia cũng vừa ra mắt chương trình đào tạo thạc sĩ chuyên ngành Khoa học Dữ liệu. Trường Đại học Kinh tế tài chính Hồ Chí Minh (UEF) coi đây là một kỹ năng quan trọng trong học tập và công việc. Năm 2022, Khoa Quan hệ công chúng và Truyền thông thuộc UEF đã tổ chức workshop“Data Storytelling – Nghệ thuật kể chuyện bằng dữ liệu nhằm cung cấp khái niệm và kiến thức cho sinh viên. Bên cạnh các cơ sở đào tạo, một số tập đoàn kinh tế, doanh nghiệp, viện nghiên cứu như Viettel, FPT… cũng đã hình thành các trung tâm, phòng thí nghiệm khoa học dữ liệu. Sự phát triển của các cơ sở đào tạo và nhu cầu học về kể chuyện thông qua dữ liệu là một minh chứng cho sự phát triển của ngành này tại Việt Nam./.
ThS. Lê Hoàng Minh Nguyệt
Khoa Thống kê – Đại học Kinh tế quốc dân